Γιατί πιστεύουμε ότι ο κόσμος θα καταστραφεί σύντομα;
ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ
Posted by Youmagazine Staff
Γιατί οι άνθρωποι σκέπτονται το τέλος του κόσμου; Ποια είναι τα φυσικά και ψυχικά αίτια πίσω από τις πεισιθάνατες αυτές σκέψεις, που βυθίζουν τον άνθρωπο στην απελπισία.
ν
ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ των πλουσίων καταστρέφουν τα πάντα γύρω τους και καταστρέφονται. Οι επιχειρηματίες ονειρεύονται να δραπετεύσουν στον Άρη. Οι διασημότητες κατασκευάζουν καταφύγια πολυτελείας. Είναι άραγε το τέλος του κόσμου τόσο κοντά;
Σύμφωνα με τους προφήτες, είναι.
Σύμφωνα με τους κοινωνιολόγους, επίσης μπορεί να πλησιάζει.
Σε κάθε περίπτωση, κάθε μέρα που περνά, η δυτική κοινωνία βυθίζεται ολοένα και περισσότερο στην απόγνωση και στην απελπισία. Η κατάθλιψη είναι το κυρίαρχο γνώρισμα της εποχής μας.
Πιθανόν να φταίει η μακροχρόνια οικονομική κρίση. Πιθανόν οι φυσικές καταστροφές, τα τσουνάμι και οι σεισμοί που τα τελευταία χρόνια έχουν αυξηθεί σε σφοδρότητα και αριθμούς θυμάτων.
Ό,τι κι αν έφταιξε, είναι γεγονός ότι οι άνθρωποι σήμερα κυριαρχούνται από ένα οδυνηρό αίσθημα αδυναμίας και μια μοιρολατρία – ότι θα συμβεί κάτι οριστικό που δεν θα μπορέσουν να αντιμετωπίσουν.
Δεν ήταν όμως πάντοτε έτσι.
Κάποτε οι άνθρωποι ήταν χαρούμενοι και αισιόδοξοι, ιδιαίτερα τέτοιες μέρες όπως η αλλαγή του χρόνου. Ήταν ζωντανοί, γεμάτοι ελπίδα για ένα τεχνολογικά προηγμένο μέλλον, που θα έκανε τη ζωή καλύτερη και ομορφότερη.
Και τότε οι άνθρωποι γνώριζαν για το τέλος του κόσμου. Κάθε κοσμοθεωρία, κάθε θρησκεία ή φιλοσοφία έχει ένα καταληκτικό τέλος.
Πριν περίπου 2.300 χρόνια ο Ζήνων ο Κιτιεύς, ιδρυτής της σχολής των Στωικών, είχε διατυπώσει τη θεωρία της εκπύρωσης του σύμπαντος: «Κατά συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα το σύμπαν ολόκληρο εκπυρώνεται και ανασυντίθεται εκ νέου».
Και ποιος δεν έχει ακούσει για τον Αρμαγεδώνα της Αποκάλυψης του Ιωάννη – τον τόπο όπου οι δυνάμεις «των βασιλέων της οικουμένης όλης» θα διεξάγουν την τελική μάχη κατά των θεϊκών δυνάμεων;
Ο άνθρωπος πάντοτε γνώριζε ότι είναι εφήμερος, φθαρτός. Αυτό όμως δεν τον εμπόδιζε να είναι αισιόδοξος και δημιουργικός.
Μέχρι πρόσφατα.
ν
Το Μανχάταν έρημο από ζωή. Σκηνή από την ταινία “I Am Legend” (2007) με τον Γουίλ Σμιθ. Ακόμη κι αν δεν το παραδεχόμαστε, γνωρίζουμε πως όποιο κι αν είναι το τέλος του κόσμου, θα προέρχεται από δικό μας λάθος. Image: Supplied
ν
Σύμφωνα με την Alphia Possamai-Inesedy, καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο Δυτικό πανεπιστήμιο του Σίδνεϊ, παρ’ όλο που ο κίνδυνος ενός πυρηνικού ολοκαυτώματος ήταν υπαρκτός την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου (1945-1991), οι άνθρωποι δεν αισθάνονταν ανήσυχοι και ανασφαλείς.
Από τότε όμως μέχρι σήμερα, οι κίνδυνοι πλήθυναν. Πλημμύρες και κατολισθήσεις εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, ενεργοποίηση ηφαιστείων που παράγουν σεισμούς που προκαλούν τσουνάμι, υπερθέρμανση, φονικές πυρκαγιές, ρύπανση του αέρα, των υδάτων, του εδάφους και του υπεδάφους, δεκάδες λοιμώδεις ασθένειες και υπερβακτήρια (η Ελλάδα είναι δεύτερη στην Ευρώπη και όγδοη στον κόσμο σε ποσοστά λοιμώξεων από βακτήρια ανθεκτικά στα αντιβιοτικά), μετεωρίτες και αστεροειδείς που η παρουσία τους γίνεται αντιληπτή αφού πρώτα έχουν περάσει ξυστά από τη Γη.
Σε αυτά ήρθαν να προστεθούν η οικονομική ανασφάλεια, η ανεργία, οι κοινωνικές ανισότητες, ο υπερπληθυσμός, τα προβλήματα υγείας και στέγασης, καθώς και το αβέβαιο μέλλον των παιδιών μας.
Απέναντι σε αυτό το “τσουνάμι” των κινδύνων, η αντίσταση μειώνεται και ο άνθρωπος νιώθει ανήμπορος και ανεπαρκής για να κάνει κάτι.
ν
Η εναρκτήρια σκηνή της ταινίας “The Omega Man” (1971) με τον Τσάρλτον Ίστον. Η ταινία ήταν ουσιαστικά ένα ενημερωμένο remake του “The Last Man on Earth” του 1964. Image: Supplied
ν
ΔΡΑΠΕΤΕΥΟΝΤΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΛΑΝΗΤΗ
Στο παρελθόν, οι φόβοι και η αγωνία για το μέλλον του πλανήτη αφορούσαν μόνο λίγους ευαίσθητους, τους καλλιτέχνες και τους περιθωριοποιημένους.
Σήμερα το χέρι του φόβου στέλνει κύματα τρόμου και ανατριχίλας καθώς σέρνεται στις ράχες των δισεκατομμυριούχων, των επιφανών και διασήμων, που δεν νιώθουν πια άτρωτοι απέναντι σε αυτούς τους νέου τύπου κινδύνους και πανικόβλητοι θέλουν να το βάλουν στα πόδια.
Οι πλούσιοι γονείς μεταφέρουν τους φόβους τους στα παιδιά τους, και εκείνα μεγαλώνουν μισώντας τους γονείς τους που τα οδήγησαν σε αυτή την κατάσταση. Για τα παιδιά αυτά δεν υπάρχει αύριο. Γι’ αυτό και καταστρέφουν ό,τι υπάρχει γύρω τους.
Οι υπερπλούσιοι επενδύουν –φανερά ή κρυφά– σε ιδιωτικές εταιρείες, όπως η Virgin Galactic του Ρίτσαρντ Μπράνσον και η SpaceX του Έλον Μασκ, που υπόσχονται να τους μεταφέρουν το 2024 στον Άρη ή σε κάποια άλλη διαστημική βάση, όπου ελπίζουν ότι θα επιζήσουν ανεξάρτητα του τι θα συμβεί στη Γη.
Διασημότητες αγοράζουν εκτάσεις στη Νέα Ζηλανδία για να δημιουργήσουν τεράστια πολυτελή υπόγεια καταφύγια!
Ο πολύς κόσμος κρατά την ανάσα του και περιμένει, προσευχόμενος να μην συμβεί τίποτα.
Όλοι προσπαθούν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, να αποφύγουν την Αποκάλυψη που βλέπουν να έρχεται.
Όμως τι σημαίνει «Αποκάλυψη», αν όχι αποκάλυψη της αλήθειας;
Αλλά ο άνθρωπος φοβάται την αλήθεια, γι’ αυτό και συνεχίζει να ζει μέσα στο ψεύδος, υποκρινόμενος ότι δεν συμβαίνει τίποτα.
ν
Σκηνή από την ταινία “The Last Man on Earth” (1964). Οι απόψεις για το τέλος του κόσμου ήταν τότε πολύ διαφορετικές από αυτές που έχουμε σήμερα. Image: Supplied
ν
Αποφεύγοντας ο άνθρωπος να κοιτάξει κατάματα τα προβλήματα που έχει δημιουργήσει, είναι σαν να αποφεύγει να κοιτάξει τον αληθινό εαυτό του, και να παριστάνει κάτι που δεν είναι, κάτι που απλώς υποδύεται, επειδή πιστεύει πως αποφεύγοντας τα προβλήματα, αυτά θα λυθούν μόνα τους. Με αυτή του τη συμπεριφορά έχει σχηματίσει μια κοινωνία θεατρίνων, ενώ η πραγματικότητα κινείται γύρω του αμείλικτη.
Και αυτή είναι η μεγάλη αντίφαση των ημερών μας: ψεύτικοι άνθρωποι καλούνται να αντιμετωπίσουν πραγματικούς κινδύνους.
Ο καθένας καταλαβαίνει ότι αυτό δεν μπορεί να γίνει. Το ψέμα δεν μπορεί να υποκαταστήσει την αλήθεια. Γι’ αυτό ο άνθρωπος νιώθει τόσο αβοήθητος, τόσο μοιρολάτρης.
Πραγματικά, είμαστε περιτριγυρισμένοι από κινδύνους. Και δεν έχουμε κανέναν έλεγχο πάνω τους.
Το αίσθημα αυτό της αδυναμίας αποτυπώνεται στη δημοφιλία των ταινιών και των τηλεοπτικών σειρών με ζόμπι, βρικόλακες ή υπερήρωες. Ακολουθούν οι ταινίες με φονικούς αστεροειδείς και μεταλλαγμένους ιούς.
Αλλά δεν διαφαίνεται κάποια λύση, έστω στο επίπεδο της φαντασίας. Γιατί οι απειλές που αντιμετωπίζουμε στον σύγχρονο κόσμο είναι εντελώς διαφορετικές από αυτές που αντιμετώπιζαν οι άνθρωποι σε προηγούμενες χρονικές περιόδους.
ν
Στην ταινία “I Am Legend” (2007) το τέλος του κόσμου έχει ήδη έρθει. Όμως, από πολλές απόψεις, οι προκλήσεις της καθημερινής ζωής σε αυτόν τον νεκρό κόσμο είναι πολύ πιο αντιμετωπίσιμες από τη σύγχρονη ζωή. Image: Supplied
ν
ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΜΕΤΑΤΟΠΙΣΗ
Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η δυτική κοινωνία μετατόπισε την προσοχή της από τις πολιτισμένες ουτοπίες στις βαρβαρικές δυστοπίες.
Εξαίρετο παράδειγμα αυτής της μετατόπισης είναι το βιβλίο “Ζωντανός Θρύλος” (I Am Legend) – ένα μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας και τρόμου γραμμένο από τον Ρίτσαρντ Μάθεσον το 1954, με θέμα τον τελευταίο ζωντανό άνθρωπο στο Λος Άντζελες μετά από μια αποκαλυπτική καταστροφή: μια επιδημία έχει μεταμορφώσει όσους επέζησαν σε βαμπίρ.
Το μυθιστόρημα έχει μεταφερθεί τρεις φορές στον κινηματογράφο:
• Το 1964 με τίτλο “Ο τελευταίος άνθρωπος στη Γη”, με πρωταγωνιστή τον Βίνσεντ Πράις.
• Το 1971 με τίτλο “Omega Man” (Ο άνθρωπος που αντίκρισε την κόλαση), με πρωταγωνιστή τον Τσάρλτον Ίστον.
• Το 2007 με τίτλο “Ζωντανός Θρύλος”, με πρωταγωνιστή τον Γουίλ Σμιθ.
Και οι τρεις μεταφορές έχουν σημαντικές αποκλίσεις από το αυθεντικό κείμενο.
Στο προφητικό αυτό βιβλίο, ο ήρωας συνειδητοποιεί ότι η ανθρωπότητα έχει αλλάξει τόσο πολύ που στην ουσία αυτός είναι τώρα το τέρας!
Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έδειξε ότι το ον που αποκαλούσαν όλοι «πολιτισμένο άνθρωπο» είναι στην πραγματικότητα ένα σχιζοφρενές θηρίο, που το μόνο που ξέρει να κάνει είναι να καταστρέφει.
Από το 54 μέχρι σήμερα, ο άνθρωπος έχει καταστρέψει σχεδόν ολοκληρωτικά το περιβάλλον.
Τώρα, βλέπει τα αποτελέσματα της παραφροσύνης του και αυτό που γεύεται δεν του αρέσει. Και αισθάνεται ότι η Αποκάλυψη βρίσκεται στο δρόμο. Έρχεται.
Για να σαρώσει τον παράφρονα άνθρωπο.
Σήμερα, το να είσαι παράφρων, να συμπεριφέρεσαι σαν απελπισμένος που καταστρέφει τα πάντα γύρω του επειδή δεν έχει μέλλον, είναι αυτό που ονομάζουμε «φυσιολογικό».
Απέναντι σε αυτή τη γενικευμένη συμπεριφορά, αν είσαι στοιχειωδώς λογικός και ισορροπημένος, μοιάζεις με «τέρας» που πρέπει να μπει στο περιθώριο ή να εξοντωθεί.
ν
Στην ταινία “The Omega Man” (1971) με τον Τσάρλτον Ίστον, ο ήρωας αντιλαμβάνεται ότι τα ζωντανά βαμπίρ είναι πλέον οι φυσιολογικοί άνθρωποι και ότι ο ίδιος στα μάτια τους φαντάζει τέρας. Image: Supplied
ν
ΖΗΤΗΜΑ ΟΠΤΙΚΗΣ
Πώς φτάσαμε έως εδώ; Πριν από τρεις αιώνες αναπτύχθηκε –ορθά– ο υλισμός σαν αντίβαρο στον σκοταδισμό της Εκκλησίας. Στη συνέχεια, όμως, με την άνοδο της επιστήμης, εξαπλώθηκε και κατέκτησε όλη τη γη. Σήμερα δεν υπάρχει αντίβαρο. Όλοι οι άνθρωποι είναι υλιστές, ακόμη κι αυτοί που παριστάνουν τους πνευματικούς και τους θρησκευόμενους.
Ο υλισμός εκδίωξε από τον άνθρωπο την ψυχή και έκανε πιο ρηχό το ανθρώπινο πνεύμα. Διακήρυξε ότι τα πάντα προέρχονται και ελέγχονται από τον εγκέφαλο. Στην πραγματικότητα οι εγκέφαλοί μας είναι ατελείς. Δεν είναι μηχανές. Ο εγκέφαλος αντιλαμβάνεται αποσπασματικά και οι σκεπτοδιαδικασίες του είναι γεμάτες συντομεύσεις και παρακάμψεις για να ελαχιστοποιηθεί η προσπάθεια που πρέπει να καταβάλλει για να δώσει απάντηση σε ένα ερώτημα.
Δυστυχώς στον πολύπλοκο σύγχρονο κόσμο, μερικές από αυτές τις συντομεύσεις προκαλούν περισσότερα προβλήματα από όσα λύνουν.
Ο εγκέφαλός μας σκέπτεται επιλεκτικά. Αυτό ονομάζεται «ευρετική διαθεσιμότητα». Με απλά λόγια, έχουμε την τάση να υπερεκτιμούμε την πιθανότητα να συμβεί κάτι, εάν έχουμε ήδη βιώσει κάποιο δείγμα του. Κατά τον ίδιο τρόπο, υποτιμούμε κάτι που δεν το καταλαβαίνουμε ή δεν έχουμε την εμπειρία του, θεωρώντας ότι οι πιθανότητες να συμβεί είναι αμελητέες.
Αλλά γιατί τέτοια κατάθλιψη; Εφόσον όλα προέρχονται από τον εγκέφαλο και δεν υπάρχει τίποτε άλλο, όπως για παράδειγμα η ψυχή, τι σημασία έχει αν θα πεθάνουμε σε ένα πυρηνικό ολοκαύτωμα, από την πτώση ενός μετεωρίτη ή από μια άλλη κοσμικών διαστάσεων καταστροφή; Γιατί τρέμουμε από φόβο;
Ίσως γιατί συνειδητοποιούμε ότι ο θάνατος του εγκεφάλου σημαίνει απώλεια της ίδιας μας της προσωπικής ύπαρξης. Σαν η τύχη να έγγραψε το όνομά σου με κιμωλία στον μαυροπίνακα και κάποιο ανελέητο χέρι έρχεται και το σβήνει.
Ίσως γιατί συνειδητοποιούμε ότι αγώνες και κατακτήσεις χιλιετιών, καινοτομίες και εφευρέσεις εκατοντάδων γενεών, δημιουργίες και ανακαλύψεις, έργα καλοσύνης και υψηλής πνευματικότητας θα σαρωθούν και θα πεταχτούν στα σκουπίδια.
Γιατί τότε προσπαθούμε με κάθε τρόπο να επισπεύσουμε το τέλος των ημερών;
ν
Η πόρτα του διαστημοπλοίου ανοίγει και οι πρώτοι άνθρωποι πατούν στον Άρη. Εικόνα από ένα διαφημιστικό βίντεο της SpaceX. Η πρόθεση του ανθρώπου να «ξεφύγει» από τους αυξανόμενους κινδύνους που υπάρχουν στον πλανήτη μας είναι μια επιθυμία που όλοι μοιραζόμαστε, ανίκανοι καθώς είμαστε να αντιμετωπίσουμε τα προβλήματα στη Γη. Σε τι θα διαφέρει η ζωή στον Άρη, όταν θα έχουμε μεταφέρει εκεί την ανικανότητά μας; Image: Supplied
ν
ΟΛΑ ΕΙΝΑΙ ΘΕΜΑ ΑΥΤΟΓΝΩΣΙΑΣ
Όπως λέει ο Πλάτωνας, υπάρχουν εποχές που στο πηδάλιο του κόσμου βρίσκεται κάποιο υπερφυές ον, πέρα από την ανθρώπινη κατανόηση. Στις περιόδους αυτές, ο κόσμος εξελίσσεται ομαλά και αδιατάρακτα. Υπάρχουν όμως εποχές που το πλοίο μένει ακυβέρνητο ή, ακόμα χειρότερα, η ευθύνη διακυβέρνησής του βαραίνει εμάς, τους ανθρώπους.
Μια τέτοια εποχή είναι η σημερινή. Το βάρος της ευθύνης για την πορεία του κόσμου έχει πέσει πάνω μας. Είμαστα άξιοι να κυβερνήσουμε το πλοίο;
Ο Φαέθων, ο γιος του Ήλιου, ζήτησε κάποτε να οδηγήσει το άρμα του πατέρα του. Αλλά ήταν απροετοίμαστος για ένα τέτοιο έργο. Τα άλογα αφήνιασαν, με αποτέλεσμα ο Ήλιος να ανεβοκατεβαίνει, απειλώντας με καταστροφή τη Γη – άλλοτε με πολικό ψύχο και άλλοτε με φωτιές και ξηρασία. Κάποια στιγμή τα άλογα έφεραν το άρμα τόσο χαμηλά και κοντά στη γη, ώστε αυτή άρχισε να καίγεται και τα ποτάμια να ξεραίνονται από την εκπεμπόμενη θερμότητα. Θέλοντας να προλάβει χειρότερες καταστροφές, ο Δίας γκρέμισε τον Φαέθωνα με ένα κεραυνό στον Ηριδανό ποταμό, σκοτώνοντάς τον.
Μήπως αυτή είναι η Αποκάλυψη που τόσο φοβόμαστε;
Κάποτε ήμασταν παιδιά του Ουρανού και της Γης. Σήμερα είμαστε όλοι μας τέκνα της Πονηριάς και του Υλισμού. Ζούμε, υπερπληθείς πια, σε συνθήκες μεσαίωνα, σε μια σκοτεινή εποχή, που θυμίζει τη σπηλιά της πλατωνικής Πολιτείας, με μοναδική διέξοδο τη μαζική καταστροφή.
Σε εμάς εναπόκειται να επιβιώσουμε και να μην καταστρεφούμε. Αλλά για να γίνει αυτό πρέπει να εκπαιδεύσουμε τους εαυτούς μας.
Η σημερινή εκπαίδευση είναι ρηχή και μονοσήμαντη – υπηρετεί μόνο τον τεχνολογικό μεσαίωνα που βιώνουμε και τα όνειρα φυγής. Χρειαζόμαστε μια εκπαίδευση που θα μαθαίνει στα παιδιά πώς είναι πραγματικά ο κόσμος και πώς να αντιμετωπίζουν τα προβλήματά του. Και αν δεν μπορούν να τα λύσουν, τουλάχιστον να μην δημιουργούν καινούρια.
Είναι στο χέρι μας να διαφυλάξουμε το μέλλον μας, αναγνωρίζοντας τι ήμασταν έως τώρα και τι πρέπει να κάνουμε για ν’ αλλάξουμε.
Αποκτώντας συνείδηση αυτού που ήμασταν και προσπαθώντας να γίνουμε καλύτεροι.
Μόνο έτσι θα προστατεύσουμε τους εαυτούς μας.
Η ηθική, το δίκαιο, η αλήθεια είναι αρετές που σήμερα σπανίζουν. Γίναμε πολύ έξυπνοι και πολύ κυνικοί για να πιστεύουμε σε τέτοια πράγματα.
Όμως, ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι αρχίζουν πλέον και αμφισβητούν ότι η επιστήμη και η τεχνολογία έχουν τη δύναμη να λύσουν τα προβλήματά μας.
Με κάθε τεχνολογική πρόοδο έρχεται μαζί μια ακούσια οπισθοδρόμηση.
Παρά τα τεράστια βήματα της επιστήμης, της τεχνολογίας και της ιατρικής, τίποτε δεν μπορεί να μας προστατεύσει από τους κινδύνους του μέλλοντος, από το απρόβλεπτο, από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε – ατομικά ή συλλογικά.
Και αυτό έχει προκαλέσει μια παγκόσμια αντίδραση: κανείς δεν εμπιστεύεται πια τους εμπειρογνώμονες.
• Τα αντιβιοτικά δημιούργησαν τα ανθεκτικά στα αντιβιοτικά υπερβακτήρια.
• Η εύκολα διαθέσιμη ενέργεια έφερε τη ρύπανση του πλανήτη και την κλιματική αλλαγή.
• Η πυρηνική ενέργεια έφερε την πυρηνική ακτινοβολία.
• Το διαδίκτυο έφερε την 24ωρη παρακολούθηση.
Και τα πράγματα γίνονται χειρότερα εξαιτίας της ελλιπούς σκέψης που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος για να βγάλει πέρα.
Όταν αντιμετωπίζουμε πάρα πολλούς κινδύνους, απλώς στρουθοκαμηλίζουμε – αφήνουμε στην άκρη αυτούς που θεωρούμε ότι δεν θα μας επηρεάσουν άμεσα.
Γιατί αν προσπαθήσουμε να τους αντιμετωπίσουμε όλους μαζί, θα ακινητοποιηθούμε, όπως τα ψάρια που τυφλωμένα από το φως, κάθονται ακίνητα και μπορείς να τα πιάσεις με τα χέρια.
Γι’ αυτό πρέπει να αλλάξουμε το εκπαιδευτικό σύστημα, ώστε να βγάζει λιγότερους άπληστους και εγωιστές, και περισσότερους χρήσιμους και υπεύθυνους. Γιατί από ’δω και πέρα θα πρέπει εμείς να φροντίζουμε για την υγεία μας, θα είναι δική μας ευθύνη η οικονομική ασφάλεια και η συνταξιοδότηση. Δική μας ευθύνη το μέλλον.
Ας εκπαιδεύσουμε, λοιπόν, τους εαυτούς μας να είναι σοβαροί και όχι επιπόλαιοι. “Σοβαρός” σημαίνει να αντιλαμβάνεσαι τα λάθη σου και να προσπαθείς να γίνεις καλύτερος.
Στο βίντεο που ακολουθεί γίνεται αναφορά στους Τέσσερις Καβαλάρηδες της Αποκάλυψης που υπάρχουν στο τεύχος του Economist.
v
ν
