Γιατί η Στήλη της Ροζέττας περιέχει τρία διαφορετικά είδη γραφής; (vid)

26 Ιουλίου 2022 Κατηγορία NEWS, Αρχαιολογία, Ιστορία

ΙΣΤΟΡΙΑ/ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

Posted by Youmagazine Staff

Τα τρία είδη γραφής στην περίφημη Στήλη της Ροζέττας κρύβουν ένα πολιτικό μήνυμα μια περίοδο που η κατάσταση στην Αίγυπτο ήταν ζοφερή.

Η Στήλη της Ροζέττας είναι ένα από τα σημαντικότερα αρχαιολογικά ευρήματα. Βρετανικό Μουσείο. Image credit: Pixabay / Kinetoons

Η ΠΕΡΙΦΗΜΗ ΣΤΗΛΗ ΤΗΣ ΡΟΖΕΤΑΣ είναι μια πλάκα από γρανοδιορίτη με τρία αρχαία κείμενα γραμμένα πάνω της ‒ δύο αιγυπτιακά και ένα ελληνικό. Η Στήλη βοήθησε τους ερευνητές να αποκρυπτογραφήσουν τα ιερογλυφικά, δηλαδή τα σύμβολα της αρχαίας αιγυπτιακής γλώσσας, το νόημα των οποίων διέφευγε από τους ιστορικούς για αιώνες.

Γιατί όμως οι αρχαίοι γραφείς συμπεριέλαβαν αυτά τα τρία διαφορετικά είδη γραφής σε αυτόν τον εμβληματικό λίθο;

Η Στήλη της Ροζέττας χρονολογείται στον 2ο αιώνα π.Χ. και φέρει μια εγχάρακτη επιγραφή σε δύο γλώσσες (αιγυπτιακά και ελληνικά) και τρία συστήματα γραφής (ιερογλυφικά, δημώδη αιγυπτιακή, ελληνική). Το ελληνικό μέρος της στήλης αρχίζει ως εξής: «Βασιλεύοντος του νέου και παραλαβόντος την βασιλείαν παρά του πατρός…»

Με βάση τα κείμενα της Στήλης, ο Γάλλος γλωσσολόγος Ζαν-Φρανσουά Σαμπολιόν κατάφερε να βρει το κλειδί για να αποκρυπτογραφήσει τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά.

Γιατί όμως τρία είδη γραφής;

Τα τρία είδη γραφής στη Στήλη είναι κληρονομιά ενός από τους στρατηγούς του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Το ελληνικό κείμενο συνδέεται με την πτολεμαϊκή δυναστεία της Αιγύπτου, που ιδρύθηκε από τον Πτολεμαίο Α΄ Σωτήρα, έναν ελληνόφωνο Μακεδόνα στρατηγό του Αλεξάνδρου. Ο Αλέξανδρος κατέκτησε την Αίγυπτο το 332 π.Χ. και ο Πτολεμαίος απέκτησε τον έλεγχο της χώρας εννέα χρόνια αργότερα μετά το θάνατο του Αλέξανδρου. (Η Κλεοπάτρα, η οποία πέθανε το 30 π.Χ. ήταν η τελευταία απόγονος της πτολεμαϊκής δυναστείας).

Ωστόσο, η Στήλη δεν συνδέεται με τον Πτολεμαίο Α΄ Σωτήρα, αλλά με τον απόγονό του Πτολεμαίο Ε΄ Επιφανή, επί των ημερών του οποίου οι ιερείς είχαν την έμπνευση να σκαλίσουν το ίδιο κείμενο σε τρία διαφορετικά γλωσσικά ιδιώματα.

Η ανακάλυψη της Στήλης

Μια γαλλική στρατιωτική αποστολή που ήταν μέρος της εκστρατείας του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο ανακάλυψε την Στήλη της Ροζέττας το 1799 κατά την κατασκευή ενός οχυρού στην πόλη Ρασίντ. Rosetta (Ροζέτ) είναι το γαλλικό όνομα του Rashid.
ν

Η Στήλη της Ροζέττας εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο. Image: Supplied
ν

Ωστόσο, η Στήλη δεν είναι πλήρης. Το τμήμα που σώζεται είναι ένα σπασμένο μέρος από μια μεγαλύτερη πλάκα. Όμως, παρ’ όλο που λείπει ένα μεγάλο κομμάτι από τα ιερογλυφικά στο άνω τμήμα της Στήλης, έχει σωθεί το ίδιο μήνυμα στα τρία διαφορετικά είδη γραφής της εποχής εκείνης ‒ αρχαία ελληνικά, αιγυπτιακά ιερογλυφικά και αιγυπτιακή δημοτική γραφή, Η τελευταία είναι μια γραμμική γραφή που χρησιμοποιούσαν οι Αιγύπτιοι μεταξύ του έβδομου αιώνα π.Χ. και του πέμπτου αιώνα μ.Χ.
ν

Η Στήλη όπως πρέπει να ήταν στην αρχική της μορφή. Wikimedia Commons
ν

Η αιγυπτιακή δημοτική ήταν «η γλώσσα της εποχής που χρησιμοποιούσε ο λαός της Αιγύπτου στην καθημερινή ομιλία, τις συναλλαγές και τα διοικητικά έγγραφα», δήλωσε στο Live Science ο Φόι Σκαλφ (Foy Scalf), ερευνητής στο Ινστιτούτο Ανατολής του Πανεπιστημίου του Σικάγου.

Αντίθετα, «το ιερογλυφικό τμήμα προέρχεται από τη Μέση Αιγυπτιακή», δηλαδή τη φάση της αιγυπτιακής γλώσσας που σχετίζεται με την περίοδο του Μέσου Βασιλείου της Αιγύπτου, που εκτείνεται από το 2044 π.Χ. έως το 1650 π.Χ.

«Την περίοδο των Πτολεμαίων, η ιερατική γλώσσα συνέχιζε να χρησιμοποιείται στις επίσημες επιγραφές, καθώς οι Αιγύπτιοι γραφείς τη θεωρούσαν ως την κλασική εκδοχή της γλώσσας τους, η παρουσία της οποίας πρόσθετε κύρος και επισημότητα στο κείμενο».

Τα αρχαία ελληνικά χρησιμοποιούντο ευρέως στην αρχαία Αίγυπτο μεταξύ των μορφωμένων τάξεων κατά τη διάρκεια της δυναστείας των Πτολεμαίων, και υπήρχαν μελετητές που τα κατανοούσαν ακόμη και την εποχή της ανακάλυψης της Στήλης της Ροζέτας. Το Πανεπιστήμιο της Αλεξάνδρειας ήταν η μεγαλύτερη σχολή που υπήρξε στην υφήλιο κατά την ελληνορωμαϊκή περίοδο, τμήμα του οποίου ήταν η περίφημη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας.

Η ελληνική γλώσσα στη Στήλη, καθώς ήταν η πιο διαδεδομένη γλώσσα της εποχής αλλά των επιστημών και της φιλοσοφίας, βοήθησε τους ερευνητές να αποκρυπτογραφήσουν τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά και τη δημοτική γραφή των Αιγυπτίων, που ήταν ουσιαστικά δύο διαφορετικές γραφές για μια γλώσσα.

Να σημειωθεί ότι η χρήση των ιερογλυφικών άρχισε σταδιακά να σβήνει αφότου οι Ρωμαίοι κατέλαβαν την Αίγυπτο το 30 π.Χ., με την τελευταία γνωστή αιγυπτιακή ιερογλυφική επιγραφή να εμφανίζεται τον τέταρτο αιώνα μ.Χ.

Το κείμενο στη Στήλη πιθανότατα γράφτηκε από ένα συμβούλιο ιερέων και αυλικών στην Μέμφιδα, την πρωτεύουσα της αρχαίας Αιγύπτου, που βρίσκεται περίπου 25 χιλιόμετρα νότια του Καΐρου. Οι ιερείς χάραξαν την πέτρα το 196 π.Χ., κατά το ένατο έτος της βασιλείας του Πτολεμαίου Ε΄ Επιφανούς (έζησε από το 210 π.Χ. έως το 180 π.Χ.), ο οποίος κληρονόμησε τον θρόνο σε ηλικία 5 ετών και στέφθηκε βασιλιάς σε ηλικία 13 ετών.
ν

Ασημένιο νόμισμα με την κεφαλή του Πτολεμαίου Α΄ Σωτήρα, ο οποίος ίδρυσε τη δυναστεία των Πτολεμαίων στην Αίγυπτο και διέδωσε την ελληνική γλώσσα. Image: Supplied

Γιατί γράφτηκε σε τρεις γλώσσες

Στην αρχαιότητα τα σημαντικά ιστορικά γεγονότα γράφονταν στην πέτρα. Στη Στήλη καταγράφεται, με τη μορφή διατάγματος, η στέψη του Πτολεμαίου Ε΄ Επιφανούς ως ηγεμόνα της Αιγύπτου.

Παρόμοιες επιγραφές είχαν στηθεί σε όλη την Αίγυπτο, ακολουθώντας τα καθιερωμένο πρότυπο των επίσημων ανακοινώσεων. «Παρόμοια τρίγλωσσα διατάγματα (αιγυπτιακά ιερογλυφικά, δημώδη αιγυπτιακή και αρχαία ελληνικά) είχαν εκδοθεί στο παρελθόν από τον Πτολεμαίο Δ΄ Φιλοπάτορα μετά τη μάχη της Ραφίας το 217 π.Χ. και από τον Πτολεμαίο Γ΄ Ευεργέτη αναφορικά με το Κανώπειο Διάταγμα του 238 π.Χ.», λέει ο Σκαλφ.

Το ιστορικό πλαίσιο όταν γράφτηκε το διάταγμα εξηγεί το γιατί γράφτηκε σε τρεις διαφορετικές γλώσσες, λέει ο Σκαλφ. Όταν οι ιερείς συγκεντρώθηκαν στη Μέμφιδα για να σκαλίσουν την πέτρα, η πολιτική κατάσταση στην Αίγυπτο ήταν ρευστή.

Ο Πτολεμαίος Ε΄ Επιφανής ήταν μικρό παιδί όταν ο πατέρας του, ο Πτολεμαίος Δ΄ Φιλοπάτωρ πέθανε το 204 π.Χ., αφήνοντας την αιγυπτιακή αυτοκρατορία στα χέρια τριών αντιβασιλέων – των υπουργών Αγαθοκλή και Σωσίβιο, από τη μια πλευρά, και της βασίλισσας Αρσινόης από την άλλη. Τελικά η Αρσινόη δολοφονήθηκε στο παλάτι προτού καν ανακοινωθεί στο λαό ο θάνατος του βασιλιά.

Οι δύο συνωμότες, Αγαθοκλής και Σωσίβιος, παρουσίασαν σε μια εξέδρα τον ανήλικο Πτολεμαίο με τα βασιλικά διακριτικά, διάβασαν μια διαθήκη –πραγματική ή πλαστή– που τοποθετούσε τη διακυβέρνηση στα χέρια τους μέχρι την ενηλικίωση του μικρού βασιλιά και δήλωσαν πως το εκλιπόν ζεύγος θα κηδευόταν με μεγαλοπρέπεια.

«Η μετάβαση της εξουσίας έγινε σε μια δύσκολη στιγμή για τη βασιλική κυβέρνηση». λέει ο Σκαλφ.
ν

Το κείμενο στη Στήλη της Ροζέττας: αιγυπτιακά ιερογλυφικά (επάνω), δημώδη αιγυπτιακή (μέση) και αρχαία ελληνικά (κάτω). Image credit: Pixabay / Kinetoons
ν

Με ακέφαλη τη βασιλεία, η κατάσταση ήταν ζοφερή. Την Αίγυπτο επιβουλεύονταν ο βασιλιάς Αντίοχος Γ΄ των Σελευκιδών και ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος ο Ε΄. Μετά από λίγο ο Σωσίβιος πέθανε λόγω ηλικίας, ενώ ο Αγαθοκλής έγινε μισητός λόγω του πολυτελούς βίου του. Ο στρατηγός Τλεπόλεμος επαναστάτησε και σύντομα ο στρατός της Αλεξάνδρειας τάχθηκε με το μέρος του. Ο ιστορικός Πολύβιος περιγράφει παραστατικά τις ακρότητες στις οποίες επιδόθηκε ο αλεξανδρινός όχλος προκειμένου να πάρει την εκδίκησή του: το παλάτι κατακλύστηκε από κόσμο, ο Αγαθοκλής προσπάθησε απεγνωσμένα να γλιτώσει τη ζωή του, ο μικρός Πτολεμαίος έπεσε στα χέρια των επαναστατών που του απέσπασαν τη διαταγή εκτέλεσης του Αγαθοκλή και του στενού του κύκλου. Ο τελευταίος και η αδερφή του Αγαθόκλεια, ερωμένη του αποθανόντος βασιλιά, παραδόθηκαν στο πλήθος και τεμαχίστηκαν στην κυριολεξία.

Εκείνη την περίοδο, εκτός των εξωτερικών κινδύνων και των εσωτερικών συγκρούσεων, η Αίγυπτος αντιμετώπιζε και μια μεγάλη εξέγερση ιθαγενών ομάδων που είχε ξεκινήσει στα τέλη της βασιλείας του Πτολεμαίου Δ΄ Φιλοπάτορα.

Κάτω από αυτό το πρίσμα, η συνέλευση των ιερέων στη Μέμφιδα για τη στέψη του μικρού Πτολεμαίου Ε΄ ήταν πλούσια σε νοήματα με πολλούς αποδέκτες.

«Η Μέμφιδα ήταν η παραδοσιακή πρωτεύουσα της φαραωνικής αυτοκρατορίας και έτσι η στέψη εκεί είχε συμβολική αξία για τον βασιλιά και την αυλή του», αναφέρει ο Σκαλφ. «Η συγκέντρωση ιερέων και αξιωματούχων για τη στέψη στη Μέμφιδα είχε πιθανότατα σκοπό τη σύνδεση με το ένδοξο παρελθόν, προσθέτοντας αίγλη στην ηγεμονία του Πτολεμαίου Ε΄ του Επιφανούς, και αντίστροφα αποτελούσε συναίνεση του νεαρού βασιλιά στην επιθυμία του αιγυπτιακού ιερατείου να συναντηθεί στην ιερή πόλη της Μέμφιδος, παρά την Αλεξάνδρεια, την πρωτεύουσα της πτολεμαϊκής Αιγύπτου».

Ωστόσο η Στήλη δεν περιέχει ένα απλό διάταγμα. Καταγράφει μερικά από τα επιτεύγματα και τις παροχές του Πτολεμαίου Ε΄ του Επιφανούς, όπως δώρα σε ναούς, φορολογικές περικοπές, καθώς και την καταστολή ενός μέρους των εσωτερικών εξεγέρσεων της Αιγύπτου.

Σε αντάλλαγμα για αυτές τις υπηρεσίες, οι ιερείς υποσχέθηκαν μια σειρά ενεργειών για την υποστήριξη του Πτολεμαίου Ε΄, όπως την κατασκευή νέων αγαλμάτων, την προσθήκη καλύτερων διακοσμήσεων στα ιερά του και τη διοργάνωση εορτών στα γενέθλιά του και την επέτειο της ανόδου του στο θρόνο

«Το διάταγμα της Στήλης βοήθησε τον Πτολεμαίο να ενισχύσει την επιρροή και την προπαγανδιστική του δύναμη απεικονίζοντάς τον ως τον νόμιμο βασιλιά που αγωνίζεται για το καλό των Αιγυπτίων, δείχνοντας με τον σαφέστερο τρόπο οτι το ιερατείο να τον υποστηρίζει», λέει ο Σκαλφ.

Φυσικά τη μερίδα του λέοντος από τις παροχές του Πτολεμαίου Ε΄ την πήρε το ιερατείο, σε αντάλλαγμα της υποστήριξής του στο νεαρό βασιλιά. Τέτοιου είδους συμφωνίες δείχνουν τις διαπραγματεύσεις και τα παιχνίδια εξουσία που παίζονται μεταξύ του κυβερνώντος οίκου και των άλλων κέντρων εξουσίας, όπως το ιερατείο, το οποίο την εποχή εκείνη ήταν αυτό που διαμόρφωνε την κοινή γνώμη και επηρέαζε την αντίληψη του λαού για τον ηγεμόνα.
ν

The Mystery of the Rosetta Stone | The Incredible Journey
ν