Βιβλίο: «Ο καπιταλισμός της πλατφόρμας» του Νικ Σέρνιτσκ (κριτική)

BOOK CORNER  | Ενημ. 02/11/2025, 19:26

Γράφει ο Γιώργος Σιακαντάρης

Πώς να δουλεύεις περισσότερο, να αμείβεσαι λιγότερο, και να είσαι… χαρούμενος! Οι εργασιακές συνθήκες στην κοινωνία των social media.

Image: Supplied

v

O ΚΑΝΑΔΟΣ ακαδημαϊκός Νικ Σέρνιτσκ (Nick Srnicek), πρωτοπόρος της κριτικής θεωρίας των ψηφιακών μετασχηματισμών, συνεχίζει στο βιβλίο του “Ο καπιταλισμός της πλατφόρμας” (μτφρ. Γιώργος Μαριάς, Αλέξανδρος Μινωτάκης, εκδ. Τόπος) τον προβληματισμό που από κοινού με τον Άλεξ Γουίλιαμς είχαν ξεκινήσει στο βιβλίο τους “Επενδύοντας στο μέλλον. Μετακαπιταλισμός και ένας κόσμος χωρίς εργασία”.

 Οι δυο τους εκεί αναζητούσαν μια μετακαπιταλιστική οικονομία ικανή να προωθήσει άλλου είδους στάνταρτ, να απελευθερώσει την ανθρωπότητα από την εργασία και να αναπτύξει τεχνολογίες που διευρύνουν τις ελευθερίες μας. Εδώ o συγγραφέας αναλύει πώς διαμορφώθηκε ο καπιταλισμός της πλατφόρμας και τι εκπροσωπεί.

Πριν τις πλατφόρμες

Τα τελευταία χρόνια ο πυρήνας της ισχύος στην ψηφιακή οικονομία έχει μετατοπιστεί προς το υπολογιστικό νέφος (cloud computing) και την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) ή μάλλον, πιο σωστά, η ΤΝ ακολουθεί την πορεία του υπολογιστικού νέφους. 

Ο συγγραφέας επιχειρεί, και το κατορθώνει, να δείξει πόση υποκρισία, αλλά και πόση εκμετάλλευση κρύβεται πίσω από όρους όπως οικονομία του διαμοιρασμού (sharing economy), αντί της κατοχής αγαθών και υπηρεσιών, καθώς και οικονομία της περιστασιακής απασχόλησης (gig economy). Δήθεν οι εργαζόμενοι θα απελευθερωθούν από τα δεσμά του οκτάωρου και της καριέρας και θα μπορούν να πωλούν ό,τι αγαθό, δεξιότητά τους ή υπηρεσία θέλουν σε όποιον και όποτε θέλουν.

Αυτή είναι και η επιχειρηματολογία της καθιέρωσης του δεκατριάωρου στην Ελλάδα. Από την πλευρά τους οι καταναλωτές θα ικανοποιούν κάθε καπρίτσιο τους μέσα από «ένα κέρας αφθονίας υπηρεσιών κατά παραγγελία».
ν

Η ψηφιακή οικονομία εκπροσωπείται από εκείνες τις εταιρείες που το μοντέλο τού επιχειρείν τους βασίζεται στην τεχνολογία της πληροφορίας, τα δεδομένα και το Διαδίκτυο. Τίποτα το καινούργιο μέχρι εδώ. Το καινούργιο είναι οι «αποκαλύψεις» του συγγραφέα για το πώς λειτουργεί σε βάρος τόσο του εργαζόμενου όσο και του καταναλωτή αυτό το επιχειρείν και πόσο ευνοεί την κερδοφορία των τεχνολογικών κολοσσών.

Παράλληλα διαψεύδει και έναν άλλο μύθο που θέλει τις πλατφόρμες να ακυρώνουν τη δύναμη του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου, ενώ στην ουσία αυτές και οι νεοφυείς επιχειρήσεις στηρίζονται στη χρηματοδότησή τους απ’ αυτό. «Η επένδυση στις νεοφυείς τεχνολογικές επιχειρήσεις είναι κυρίως έκφραση της ισχύος του χρηματοπιστωτικού τομέα παρά εναλλακτική σε αυτόν» (σ. 134).
ν

ν

Τα δεδομένα

Ο καπιταλισμός, ακριβώς λόγω της πτώσης της κερδοφορίας του παλιού επιχειρείν, έχει στραφεί στα δεδομένα ως μέσο διατήρησης της οικονομικής ανάπτυξης. Για να φτάσουμε, όμως, έως αυτό το μοντέλο, προηγήθηκε μια σειρά μετασχηματισμών πριν από την κρίση του 2008.

Η κρίση του 2008, ως αποτέλεσμα κυρίως των στεγαστικών δανείων, οδήγησε σε μείωση του πλούτου των νοικοκυριών. Αυτή η εξέλιξη, όμως, αντί να ακυρώσει τη δυναμική των τεχνολογικών κολοσσών, την αύξησε. Γιατί το κύριο εδώ δεν ήταν οι νέες τεχνολογίες αυτές καθαυτές, αλλά τα περιθώρια κέρδους που αυτές έδιναν και η δυνατότητα περαιτέρω συμπίεσης του κόστους της εργασίας. 

Ο καπιταλισμός άλλαξε, αλλά δεν έπαψε να είναι καπιταλισμός, κατά τον συγγραφέα. «Συνεχίζουμε να ζούμε σε μια καπιταλιστική κοινωνία όπου ο ανταγωνισμός και η επιδίωξη του κέρδους είναι οι βασικές παράμετροι του κόσμου μας» (σ. 49).

Τι είναι οι πλατφόρμες;

Τι είναι, όμως, οι πλατφόρμες; Αυτές «είναι ψηφιακές υποδομές που δίνουν τη δυνατότητα αλληλεπίδρασης μεταξύ δυο ή περισσότερων ομάδων. Ως εκ τούτου, τοποθετούνται ως μεσάζοντες που φέρνουν σε επαφή διαφορετικούς χρήστες: πελάτες, διαφημιστές, παρόχους υπηρεσιών, παραγωγούς, προμηθευτές, ακόμη και φυσικά αντικείμενα» (σ. 58).

Αυτές δεν είναι απλές επιχειρήσεις του Διαδικτύου, όπως οι dot-com ή ακόμη και οι τεχνολογικές εταιρείες, αλλά οργανισμοί που λειτουργούν οπουδήποτε υπάρχει ψηφιακή αλληλεπίδραση. Ο συγγραφέας ταξινομεί τις πλατφόρμες σε διαφημιστικές, σε υπολογιστικού νέφους, σε βιομηχανικές, σε πλατφόρμες προϊόντων και λιτές. Οι διαφημιστικές είναι οι πιο επιτυχημένες, καθώς έχουν σημαντικά κέρδη και έντονο δυναμισμό.

Οι πλατφόρμες προϊόντων κινούνται κυρίως στον μουσικό χώρο, αλλά και στον χώρο διακίνησης επιβατών (Uber), αν και η τελευταία είναι και λιτή πλατφόρμα.

Οι πλατφόρμες υπολογιστικού νέφους είναι οι κατεξοχήν εταιρείες μίσθωσης υπηρεσιών ηλεκτρονικού εμπορίου. Το μοντέλο ενοικίασης τούς επιτρέπει τη διαρκή συλλογή δεδομένων. Οι βιομηχανικές βασίζονται στην εξαγωγή δεδομένων απέναντι στους ανταγωνιστές τους. Αυτό εγγυάται ταχύτερες, φθηνότερες και πιο ευέλικτες υπηρεσίες. Οι πλατφόρμες προϊόντων κινούνται κυρίως στον μουσικό χώρο, αλλά και στον χώρο διακίνησης επιβατών (Uber), αν και η τελευταία είναι και λιτή πλατφόρμα.

Τέλος, οι λιτές πλατφόρμες συνδέονται με την κατεξοχήν απαξίωση των δικαιωμάτων των εργαζόμενων. Οι πλατφόρμες των εξωτερικών συνεργατών και των ελεύθερων επαγγελματιών υποκρύπτουν μισθωτή εργασία, χωρίς κανένα από τα δικαιώματα και τα πλεονεκτήματα της μισθωτής εργασίας. Οι κάτοχοί τους υποτίθεται πως «δεν έχουν» ιδιοκτησία, έχουν όμως εργάτες στην υπηρεσία τους, στους οποίους αναθέτουν εξωτερικές εργασίες.
v

Οι παγκόσμιες δαπάνες για τον ψηφιακό μετασχηματισμό αναμένεται να ξεπεράσουν τα 3,9 τρισεκατομμύρια δολάρια έως το 2027, αυξανόμενες με ρυθμό 15,1% ετησίως. Image: Supplied
v

Τελικά, όλες οι πλατφόρμες, παρά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, στηρίζονται σε τρία στοιχεία: στις ψηφιακές υποδομές, στη δικτύωσή τους και στην πολιτική των αυξομειώσεων των χρήσεων των υπηρεσιών τους – μικρές μειώσεις σ’ ένα κομμάτι και μεγάλες αυξήσεις σ’ ένα άλλο τομέα-, ώστε να «ξεγελούν» τους χρήστες τους. Δείτε τι συμβαίνει στα καθ’ ημάς με τις απάτες για μειώσεις των εταιρειών κινητής τηλεφωνίας.

Η υιοθέτηση του ψηφιακού κόσμου είναι σχεδόν υποχρεωτική για εταιρείες και οργανισμούς όλων των μορφών και μεγεθών. Για τους εργαζόμενους σημαίνει να παραμείνουν ανταγωνιστικοί και να εξελίσσονται διαρκώς για να εξυπηρετούν καλύτερα τους πελάτες. 

Ο καπιταλισμός της ψευδαίσθησης

Ο καπιταλισμός του 21ου αιώνα ερωτεύτηκε τις πλατφόρμες. Θα συνεχιστεί, όμως, αυτός ο έρωτας; Κατά τον Σέρνιτσκ, αυτό εξαρτάται και από τις πλατφόρμες, αλλά και από την αντίσταση σ’ αυτές. Αν όλα συνεχιστούν, όπως ήδη λειτουργούν, οι πλατφόρμες θα συνεχίσουν να επεκτείνονται σε ολόκληρη την οικονομία και ο μεταξύ τους ανταγωνισμός, αλλά και αυτός με τους άλλους τομείς του καπιταλιστικού επιχειρείν, θα τις οδηγήσει σ’ ακόμη βαθύτερη περιχαράκωση.

Ο καπιταλισμός της πλατφόρμας έχει την εγγενή τάση να κινείται προς την απόσπαση προσόδου για την παροχή υπηρεσιών. Γι’ αυτό και ο συγγραφέας θεωρεί πως η Amazon έχει περισσότερο μέλλον από τις Google, Facebook και ίσως και την Uber. Τα χαμηλά περιθώρια κέρδους θα συνεχίσουν ν’ αντισταθμίζονται από την περαιτέρω υποβάθμιση του κόστους και των συνθηκών εργασίας, ενώ και οι θέσεις εργασίας υψηλής εξειδίκευσης θα συνεχίσουν να μην μπορούν να εντάσσονται στις λιτές πλατφόρμες.

Το περιβάλλον των πλατφορμών διαμορφώνεται από την επέκταση της εξαγωγής δεδομένων, τη διατήρηση της κυρίαρχης θέσης στην αγορά, τη σύγκλιση των αγορών και την περίφραξη των οικοσυστημάτων. Εξαγορές, συγχωνεύσεις και εξαγωγή δεδομένων μέσω περίκλειστων πλατφορμών – οι τρεις τάσεις των πλατφορμών.
ν

Πάρε το κόκκινο χάπι, πάρε το μπλε χάπι. Το να ξεφύγεις από το Matrix δεν είναι ούτε θέμα επιλογής ούτε κάτι εύκολο και απλό. Για να ξεφύγεις ώστε να πάψει να ασκεί εξουσία πάνω σου, πρέπει να έχεις αφυπνιστεί. Image: Supplied
ν

Παρ’ όλα αυτά, έχει μεγάλο δίκιο ο Σέρνιτσκ όταν υποστηρίζει πως το μοντέλο ανάθεσης των πάντων σε εξωτερικούς συνεργάτες έχει πλέον εξαντλήσει τις δυνατότητές του.

Έτσι, τελικά, «για πολλές υπηρεσίες με χαμηλά περιθώρια κέρδους υπάρχουν δυο επιλογές: είτε να βάλουν λουκέτο είτε να μειώσουν το κόστος και να αυξήσουν τις τιμές» (σ. 134). Υπάρχει τρόπος ν’ αντισταθούν σ’ όλα αυτά κάποιες αντικαπιταλιστικές «πλατφόρμες»;

Ναι, και αυτός εξαρτάται από την αντίσταση των ίδιων των εργαζόμενων, αλλά και από τους χρήστες τους. Ενώ στην ανάλυση της προϊστορίας και της πορείας προς τις πλατφόρμες, ο Σέρνιτσκ χάραξε πρωτοπόρους δρόμους, καθιστώντας αυτό το βιβλίο κλασικό από την πρώτη μέρα της κυκλοφορίας του, το 2016, οι «προβλέψεις» του για το μέλλον είναι σχετικά αδύναμες.

Θα έλεγα μάλιστα πως το Επίμετρο των και μεταφραστών Γιώργου Μαριά και Αλέξανδρου Μινωτάκη είναι πιο πλούσιο όσον αφορά αυτό το ζήτημα. Εξάλλου, κρίσιμη είναι και η παρατήρησή τους πως οι πλατφόρμες είναι κομμάτι τις καπιταλιστικής επίθεσης στην εργατική τάξη. Η μετάφρασή τους, ως καλοί γνώστες και του αντικειμένου, είναι άψογη.

Τελικά, μεταβαίνουμε από τον «Καπιταλισμό της Επιτήρησης» σε αυτόν που θα μπορούσε να ονομαστεί «Καπιταλισμός του Μπλε Χαπιού», μια αναφορά στην ταινία “The Matrix”, στην οποία η λήψη του μπλε χαπιού σήμαινε την επιλογή της άνετης ψευδαίσθησης έναντι της σκληρής πραγματικότητας. Ίσως ο καπιταλισμός της ψευδαίσθησης να αποτελέσει το προσεχές αντικείμενο των αναλύσεων για τους μετασχηματισμούς των καπιταλισμών.
v

Δείτε επίσης:

Ο Σαλμάν Ρούσντι αποκάλυψε απόσπασμα του νέου του μυθιστορήματος «Ο πρίγκιπας Άσγκαρ και τα κρυμμένα θηρία» από την Ελένη Μαρούδη «Σου γράφω από την κοιλιά του κτήνους» του Μίνου Ευσταθιάδη (προδημοσίευση) Μανώλης Ανδριωτάκης: «Αν τα ρομπότ αποκτήσουν ψυχή…» «Ελληνικοί μύθοι» – Η συγγραφέας Τζιν Μένζις μιλάει για το βιβλίο της Η Βρετανή Σαμάνθα Χάρβεϊ κέρδισε το βραβείο Booker για το μυθιστόρημά της «Orbital»