Πομπηία: Η Λήδα και ο κύκνος ως κοσμολογικό μυστήριο (Βίντεο)
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ
Από τον Αναστάσιο Ν. Πανά
Μια σπάνιας ομορφιάς τοιχογραφία με την ερωτική συνεύρεση της Λήδας με τον Δία, μεταμορφωμένο σε κύκνο, ήρθε στο φως σχεδόν από τύχη.
Η τοιχογραφία “Η Λήδα και ο κύκνος”, που ανακαλύφθηκε την περασμένη Παρασκευή στην αρχαιολογική περιοχή Regio V της Πομπηίας, παρουσιάστηκε τη Δευτέρα 19 Νοεμβρίου 2018. Η βασίλισσα της Σπάρτης Λήδα έχει ανάμεσα στα σκέλια της έναν κύκνο που είναι ο Δίας μεταμορφωμένος. Photo: AP/ Cesare Abbate. Πηγή: Supplied
ν
ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΙ της Πομπηίας έφεραν στο φως μια εκπληκτική τοιχογραφία με ζωντανά χρώματα που εικονίζει μια αισθησιακή σκηνή από την ελληνική μυθολογία με τον θεό Δία μεταμορφωμένο σε κύκνο να συνευρίσκεται ερωτικά με τη Λήδα, τη θρυλική βασίλισσα της Σπάρτης.
Η τοιχογραφία ανακαλύφθηκε στο υπνοδωμάτιο μιας ερειπωμένης οικίας στην Πομπηία, σχεδόν από τύχη, κατά τη διάρκεια εργασιών συντήρησης και ενίσχυσης των αρχαίων δομών, που είχαν υποστεί βλάβες ύστερα από ισχυρές βροχοπτώσεις.
Η ιστορία της εγκυμοσύνης της Σπαρτιάτισσας βασίλισσας από τον Δία, που για να την κατακτήσει μεταμορφώθηκε σε κύκνο, ήταν από τις πιο δημοφιλείς στην Πομπηία και την Ηράκλεια (Herculaneum), τις δύο πόλεις που καταστράφηκαν το 79 μ.Χ. από την έκρηξη του Βεζούβιου, κοντά στη σημερινή Νάπολη.
Ο διευθυντής του αρχαιολογικού χώρου της Πομπηίας Μάσιμο Οσάνα εξηγεί, με ανάρτησή του στο Facebook, ότι αυτό που κάνει το συγκεκριμένο ζωγραφικό έργο να ξεχωρίζει είναι «ο αισθησιακός τρόπος που η Λήδα κοιτάζει τον θεατή της», ενώ ερωτοτροπεί με τον κύκνο. Όπως σημειώνει, η νωπογραφία αυτή εκφράζει απόλυτα «τον ελληνικό μύθο για τον έρωτα, με τόσο ξεκάθαρο αισθησιασμό, που κανείς συνειδητοποιεί ότι σε αυτό το δωμάτιο, εκτός από τον ύπνο, η ερωτική συνεύρεση ήταν η μόνη δραστηριότητα».
Οι αρχαιολόγοι εκτιμούν ότι ο ζωγράφος εμπνεύστηκε την παράσταση από ένα γλυπτό του Τιμόθεου, καλλιτέχνη του 4ου π.Χ. αιώνα.
ν
Η τοιχογραφία της ερωτικής ένωσης της Λήδας με τον κύκνο που βρέθηκε σε μια αρχαία κρεβατοκάμαρα της Πομπηίας. Φωτογραφία: Filippo Monteforte / AFP
ν
Ο μύθος της Λήδας με τον κύκνο, που συμβολίζει τη γένεση του κόσμου, ήταν αγαπημένο θέμα όλων των καλλιτεχνών, από την αρχαιότητα έως την εποχή του μπαρόκ.
ν
Η Λήδα και ο κύκνος, Ψηφιδωτό του 3ου αιώνα π.Χ. από την Παλαίπαφο της Κύπρου. Πηγή: Wikimedia Commons
ν
Μιχαήλ Άγγελος: Η Λήδα και ο κύκνος (1529), Φλωρεντία. Το σχέδιο αυτό του Μιχαήλ Άγγελου αποτέλεσε πρότυπο για τους μετέπειτα καλλιτέχνες.
ν
Στο έργο του Μιχαήλ Άγγελου, που το φιλοτέχνησε κατ’ εντολή του δούκα της Φερράρα, Alfonso d’Este, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Φλωρεντίας από τα αυτοκρατορικά στρατεύματα, ο κόσμος συμβολίζεται με ένα αυγό (αριστερά) κάτω από δύο μορφές που ίσως εκπροσωπούν τις στοιχειακές δομικές δυνάμεις της φύσης.
Σύμφωνα με τον μύθο, ο Δημιουργός (Δίας), έχοντας πάρει τη μορφή κύκνου (σύμβολο αγνότητας) ήρθε σε ερωτική συνεύρεση με τη Λήδα (τη θηλυκή δύναμη στο σύμπαν), με αποτέλεσμα να γεννηθεί ο κόσμος μας.
ν
Η Λήδα και ο κύκνος. Γλυπτό του Ιταλού αρχιτέκτονα και γλύπτη Μπαρτολομέο Αμμαννάτι (περ. 1536). Εθνικό Μουσείο Μπαρτζέλο, Φλωρεντία.
ν
Η Λήδα και ο κύκνος από τον Ρούμπενς (περ. 1600). Μουσείο Λούβρου. Ο Φλαμανδός ζωγράφος φιλοτέχνησε δύο τέτοια έργα. Το πρώτο ολοκληρώθηκε το 1601 και το δεύτερο το 1602. Πηγή: Wikimedia Commons
ν
Οι αρχαίοι Έλληνες δεν δίσταζαν να αφηγηθούν μέσα από μύθους κοσμογονικά συμβάντα, ντύνοντάς του με τολμηρές ή άσεμνες ιστορίες. Επρόκειτο όμως για συμβολισμούς που ο αναγνώστης ή ο ακροατής του μύθου έπρεπε να αποσυμβολίσει, να αναζητήσει το βαθύτερο νόημά τους και να μην σταθεί μόνο στην εικόνα.
Η Λήδα ήταν βασίλισσα της Σπάρτης, σύζυγος του Τυνδάρεω. Ήταν μητέρα πολλών παιδιών, με πιο γνωστά την Κλυταιμνήστρα, την Ωραία Ελένη, και τους Διόσκουρους, τον Κάστορα και τον Πολυδεύκη.
Η Κλυταιμνήστρα και ο Κάστορας ήταν θνητοί, επειδή ήταν παιδά του Τυνδαρέω, ενώ η Ελένη και ο Πολυδεύκης ήταν αθάνατοι επειδή ήταν παιδιά του Δία.
Με τούτο ήθελαν να δηλώσουν την διπλή φύση του ανθρώπου: ένα μέρος του είναι θνητό, ενώ ένα άλλο μέρος του είναι αθάνατο. Εάν ο άνθρωπος υποτάξει τη θνητή φύση του στην αθάνατη, τότε γίνεται αθάνατος ο ίδιος.
Στην ελληνική μυθολογία οι ερωτικές συνευρέσεις αφθονούν. Ο Δίας, ως δημιουργός, έρχεται σε ερωτική συνεύρεση με θεές και με θνητές, απ’ όπου προκύπτει μια σειρά δυνάμεων που από τα ονόματά τους (Θέμιδα, Μνημοσύνη, Φοίβη, Μούσες, Νέμεση, Αδράστεια, Ειμαρμένη κτλ.) συμπεραίνουμε ότι εκπροσωπούν τις δυνάμεις εκείνες που βάζουν τάξη στο χάος, μετατρέποντάς το σε κόσμο (κόσμος από το κοσμώ, διακοσμώ).
Οι τρεις αρχέγονες δυνάμεις στο σύμπαν, όπως παραδίδει ο Ησίοδος στο Β΄ κεφάλαιο της Θεογονίας, ήταν το Χάος, η Γη και ο Έρωτας.
Η Γη είναι η σπερματική ύλη. Ο Έρωτας δεν είναι μόνο η γενετήσια ορμή. Μπορεί να ιδωθεί και ως ο νόμος της παγκόσμιας έλξης των σωμάτων, όπως θα λέγαμε σήμερα. Όπως το αυγό της Λήδας θα μπορούσε να είναι το εκδηλωμένο σύμπαν, που προήλθε από τη Μεγάλη Έκρηξη. Το νόημα είναι το ίδιο. Η διατύπωση αλλάζει.
ν
Η τοιχογραφία της Πομπηίας με την παράσταση της Λήδας με τον κύκνο είχε καλυφθεί από ηφαιστειακή τέφρα κατά την έκρηξη του Βεζούβιου. Photo: AP/ Cesare Abbate. Πηγή: Supplied
ν
Δεν θα σταθούμε όμως στη μηχανιστική, υλιστική διάσταση του μύθου, αλλά στην εσωτερική όψη του. Σύμφωνα με τη μυθολογία, η Λήδα ήταν η ενσάρκωση της Νέμεσης. Σήμερα όταν λέμε Νέμεση εννοούμε τη θεία δίκη.
Όμως η θεία δίκη είναι μια προσέγγιση πραγμάτων και ενεργειών που είναι βαθύτατα σκοτεινές και μυστηριακές. Το σύμπαν δεν δημιουργήθηκε τυχαία, όπως υποστηρίζει η σύγχρονη φυσική, από δυνάμεις τυφλές και ανεξήγητες, χωρίς σκοπό, το οποίο ήρθε μετά ο νους και διακόσμησε, όπως υποστήριζε ο Αναξαγόρας, αλλά από μια ανώτερη από το νου αρχή, πιο άυλη και πιο μυστηριακή, που είναι κρυμμένη σε απροσπέλαστους χώρους.
Πρόκειται για τη δύναμη εκείνη που προκύπτει από αιτία που δεν συναντά εμπόδια, όπως αναφέρεται στο Περί Ειμαρμένης (έργο που αποδίδεται στον Πλούταρχο, αλλά είναι άγνωστου συγγραφέα). Η δύναμη αυτή γίνεται αντιληπτή από τον ανθρώπινο νου ως Ειμαρμένη, που με τη σειρά της έχει δύο εκφάνσεις: ως ουσία είναι η ψυχή του κόσμου (anima mundi), ενώ ως ενέργεια γίνεται αντιληπτή ως Ανάγκη, δηλαδή ως λόγος θείος και απαράβατος.
Η Ειμαρμένη περιβάλλει τα πάντα, θέτοντας αναγκαστικούς νόμους που γίνονται αντιληπτοί με τη λογική, παρ’ ότι το σύμπαν είναι άπειρο, προέρχεται από το άπειρο και τείνει προς το άπειρο.
Αυτούς τους αναγκαστικούς νόμους τους βιώνουμε και στην καθημερινή ζωή. Όταν εμφανιστεί ξανά η ίδια αιτία, εμείς, ως άνθρωποι, θα πράξουμε κατά τον ίδιο τρόπο, το ίδιο και όλοι οι άνθρωποι.
Αυτή ακριβώς η δύναμη που βάζει τα πάντα σε κύκλο και γίνεται αντιληπτή ως Ειμαρμένη, γίνεται επίσης αντιληπτή ως Αδράστεια, Ανάγκη ή Νέμεση, που περιέχει τα πάντα, αλλά το καθένα τους ανάλογα με τη φύση του. Η τύχη επεμβαίνει σε ό,τι εξαρτάται από εμάς.
Για παράδειγμα, στην περίπτωση του ανθρώπου, η γένεση και αυτό που μπορεί να γεννηθεί δεν είναι άσχετα με τη δύναμη, η δύναμη αυτή βρίσκεται στον άνθρωπο, και ο άνθρωπος είναι ουσία. Με βάση τη δύναμη, που είναι ενδιάμεση, η ουσία είναι αυτή που έχει τη δύναμη, ενώ η γένεση και αυτό που γίνεται είναι και τα δύο τους δυνητικά.
Η Λήδα ως Νέμεση είναι οι αξεπέραστοι νόμοι της φύσης που αντιλαμβανόμαστε ως Ειμαρμένη, που επιδρούν στα επίγεια πράγματα μέσω της κίνησης των ουρανίων σωμάτων, και η κίνηση αυτή γεννά εκείνο που εμείς αντιλαμβανόμαστε ως χρόνο.
ν
ν
