Τι γιόρταζαν Έλληνες και Ρωμαίοι τον Δεκαπενταύγουστο
ΑΡΧΑΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ
Από τον Αναστάσιο Ν. Πανά
Οι μυστηριακές τελετές προς τιμήν της θεάς Αρτέμιδος (Σελήνης) που γίνονταν τον Δεκαπενταύγουστο στην Αρικία της Ιταλίας και ο συμβολισμός τους.
Ο μυστηριακός ρόλος του αυγουστιάτικου φεγγαριού. Πηγή: Wikimedia Commons
ν
ΣΤΗΝ Ιταλία, η Αρικία (Ariccia) είναι κώμη ανάμεσα σε δύο λίμνες στα νότια της Ρώμης. Σύμφωνα με τον θρύλο, εδώ κατέφυγε ο Ιππόλυτος, όταν αναστήθηκε από τον τάφο, χτίζοντας τέμενος της Αρτέμιδος. Κοντά στην κώμη υπήρχε ιερό άλσος (nemus) και λίμνη (Nemi) αφιερωμένα στην Αρτέμιδα.
Η Άρτεμις (λατινικά Diana) ήταν δίδυμη αδελφή του Απόλλωνα και όπως ο Απόλλων εκπροσωπούσε τον Ήλιο, η αδελφή του εκπροσωπούσε τη Σελήνη – τα δύο φώτα που φωτίζουν μέρα και νύχτα τη Γη.
Ήταν αειπάρθενος και μαζί με την Εστία και την Αθηνά ήταν οι μόνες θεές που πάνω τους δεν είχε δύναμη η Αφροδίτη, που είχε υποτάξει το σύνολο θεών και ανθρώπων κάνοντάς τους να νιώθουν αχαλίνωτα πάθη.
Η κόρη της Λητούς γεννήθηκε στο νησί Ορτυγία που είναι το αρχαίο όνομα της Δήλου, στο Αιγαίο Πέλαγος. Γεννήθηκε πρώτη, αλλά αν και νεογέννητη βοηθά την εξουθενωμένη μητέρα της να ξεγεννήσει και το δεύτερο της παιδί, τον Απόλλωνα. Από την σκοπιά αυτή ταυτίζεται με την Ειλειθύια, από το ελεύθω+υιός, γι’ αυτό και ονομάστηκε Ελευθερώτρια.
Από την άλλη πλευρά, το ειλειθύια είναι ομόηχο με τη λέξη αλήθεια. Επίσης δεν πρέπει να παραβλέψουμε την ομοιότητα του πρώτου συνθετικού με τις αρχαίες λέξεις ειλέω = ξηραίνω, στεγνώνω στον ήλιο, είλη = η θερμότητα, το θάλπος του ήλιου και ειληθερής = ο θερμαινόμενος από τον ήλιο, ο θερμός.
Πανέμορφη και πανέξυπνη η Άρτεμις, κέρδισε από πολύ νωρίς την εκτίμηση των άλλων θεών. Ήξερε τι ήθελε και ήταν σταθερή και άκαμπτη στις αποφάσεις της. Ένα από τα πρώτα πράγματα που ζήτησε σαν δώρο από τον πατέρα της, τον Δία, ήταν η αιώνια αγνότητα και παρθενία.
Πιστή και σταθερή σ’ ό,τι ζητούσε και τη δέσμευε, η παρθενική θεά δεν σπίλωσε ποτέ ούτε το ήθος της ούτε και τον χαρακτήρα της. Σοβαρή και περήφανη, διατήρησε την αγνότητά της περιφρονώντας ερωτικές πολιορκίες και επιθέσεις και τις χαρές του γάμου και του έρωτα.
ν
Η Άρτεμις με σκύλο κάνει σπονδή κρατώντας πυρσό. Λευκή λήκυθος του 460-450 π.Χ. από την Ερέτρια της Εύβοιας. Μουσείο Λούβρου. Πηγή: Wikimedia Commons
ν
Ήταν αμείλικτη. Όταν κάποτε ο κυνηγός Ακταίωνας έτυχε να τη δει γυμνή, την ώρα που έκανε το λουτρό της, η θεά τον μεταμόρφωσε σε ελάφι κι έβαλε τα πενήντα σκυλιά που τον συνόδευαν να τον κατασπαράξουν.
Από τότε η θεά εικονίζεται να κυνηγά συντροφιά με ένα ελάφι, για να θυμίζει σε όλους τι παθαίνουν όσοι παραβαίνουν τον πνευματικό όρκο που έχουν δώσει. Σε άλλες παραστάσεις την Αρτέμιδα συνοδεύει στα κυνήγια της σκύλος, κι από τη σκοπιά αυτή η θεά συνδέεται με τα κυνικά καύματα, για τα οποία θα πούμε δύο λόγια πιο κάτω.
ν
Η Άρτεμις των Βερσαλλιών. Ρωμαϊκό μαρμάρινο σύμπλεγμα της αυτοκρατορικής εποχής (1ος-2ος αι. μ.Χ.). Μουσείο Λούβρου. Πηγή: Wikimedia Commons
ν
Το πώς συνδέθηκε η Αρικία στην Ιταλία με την Αρτέμιδα, το αποκαλύπτει ο μύθος του Ιππόλυτου, ο οποίος συγκίνησε πολλούς δραματουργούς από τον Ευριπίδη έως τον Ρακίνα.
Ο Ιππόλυτος ήταν γιος του Θησέα και της Αμαζόνας Αντιόπης ή Ιππολύτης και λατρευόταν στο ομώνυμο τέμενος στην Τροιζήνα.
Όταν ο Θησέας χώρισε μαζί της, παντρεύτηκε τη Φαίδρα. Η δεύτερη σύζυγος του Θησέα, όταν είδε τον νεαρό Ιππόλυτο τον ερωτεύθηκε. Όταν κάποτε έλειπε ο Θησέας, προσπάθησε να σαγηνεύσει τον νεαρό, αλλά απέτυχε. Έτσι, αποφάσισε να αυτοκτονήσει.
Για να εκδικηθεί, όμως, τον Ιππόλυτο που αρνήθηκε τον έρωτά της, μένοντας πιστός στην Αρτέμιδα, τη θεά της αγνότητας, έγραψε ένα γράμμα στον Θησέα συκοφαντώντας τον Ιππόλυτο. O Θησέας, διαβάζοντας το γράμμα μετά την αυτοκτονία της Φαίδρας και δίνοντας πίστη στις συκοφαντίες της, ζήτησε ως χάρη από τον Ποσειδώνα να σκοτώσει τον Ιππόλυτο.
Πράγματι, καθώς ο νέος διωγμένος από τον πατέρα του έφευγε πάνω στο άρμα του, πρόβαλε από τη θάλασσα ένας άγριος ταύρος με αποτέλεσμα τα άλογα να αφηνιάσουν και ο Ιππόλυτος πέφτοντας από το άρμα του να μπλεχτεί στα ηνία και να βρει το θάνατο.
Σε άλλη παραλλαγή του μύθου, η Φαίδρα δεν διστάζει να πέσει στα πόδια του και να τον παρακαλέσει με δάκρυα ν’ ανταποκριθεί στον παράφορο έρωτά της. Ο Ιππόλυτος την αποπέμπει σκαιότατα και η Φαίδρα μέσα στην οργή της σκίζεο τα ενδύματά της και τρέχοντας παρουσιάζεται ημίγυμνη στον Θησέα, διαβάλλοντας τον Ιππόλυτο ότι προσπάθησε να τη βιάσει. Ο Θησέας διώχνει από τη χώρα τον Ιππόλυτο, ο οποίος σκοτώνεται, όταν τα’ άλογα του άρματός του αφήνιασαν στη αιφνίδια θέα ενός τέρατος που είχε εκβρασθεί από τη θάλασσα. Όταν η Φαίδρα έμαθε για τον θάνατο του Ιππόλυτου, αισθανόμενη ντροπή και ενοχές, αυτοκτόνησε δι’ απαγχονισμού.
ν
Το Ιερό του Ιππόλυτου είναι ένας αξιόλογος αρχαιολογικός χώρος, άγνωστος στο ευρύ κοινό, σε ειδυλλιακό φυσικό περιβάλλον, που εκτείνεται βόρεια και βορειοδυτικά του σύγχρονου οικισμού της Τροιζήνας. Image: Supplied
ν
Στην Τροιζήνα σώζεται το τέμενος του Ιππόλυτου, το οποίο βρισκόταν εκτός των τειχών της πόλεως, δυτικά του Γεφυραίου ρέματος, σε απόσταση περίπου 800 μ. από την αρχαία αγορά. O περιηγητής Παυσανίας, ο οποίος επισκέφθηκε το ιερό τον 2ο αιώνα μ.Χ., αναφέρει ότι το στάδιο όπου γυμναζόταν ο Ιππόλυτος βρισκόταν βόρεια της Επισκοπής, ενώ ψηλότερα ήταν ο ναός της Κατασκοπείας Αφροδίτης, απ’ όπου τον παρακολουθούσε κρυφά η Φαίδρα (Παυσανίας ΙΙ.32.3).
Όμως, το ηθικό σθένος του νέου δεν έμεινε χωρίς αντίκρισμα. Ύστερα από παράκληση της Αρτέμιδος, ο Ασκληπιός επανέφερε στη ζωή τον ήρωα. Σύμφωνα με τον Παυσανία (ΙΙ.27.4) μετά την επαναφορά του στη ζωή, ο Ιππόλυτος πήγε στους Αρικιείς, κατοίκους της Ιταλίας, και εκεί, στην κώμη Αρικία, έκτισε λαμπρό τέμενος της Αρτέμιδος.
ν
NEMORALIA, Η ΓΙΟΡΤΗ ΤΩΝ ΠΥΡΣΩΝ
Στην Αρικία, λοιπόν, στους Ειδούς του Αυγούστου (13-15 του μήνα) οι Ρωμαίοι γιόρταζαν τα Nemoralia προς τιμήν της παρθένου Αρτέμιδος (Diana). Καταγραφές της γιορτής έχουμε ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ. ενώ τον 3ο αιώνα π.Χ. η γιορτή ήταν διάσημη σε όλο τον αρχαίο κόσμο. Αρχεία του 1ου αιώνα π.Χ. περιγράφουν τους πιστούς να συρρέουν στο ιερό μεταφέροντας πυρσούς και στεφάνια.
Ο Ρωμαίος ποιητής Στάτιος (περ. 45-96 μ.Χ.) περιγράφει ως εξής τις γιορτές του Δεκαπενταύγουστου που κρατούσαν τρεις μέρες (Trivia):
«Είναι η εποχή που η πιο θερμή περιοχή των ουρανών επιδρά πάνω στη γη, και το δριμύ, με κοφτερά δόντια άστρο του Κυνός, ο Σείριος, που τόσο συχνά χτυπάει από τον ήλιο του Υπερίωνος, καίει τα πευκοδάση. Είναι η μέρα που οι κάτοικοι της Αρικίας αυξάνονται με την έλευση των πιστών, βολική για τους φυγάδες, με τους πυρσούς να καπνίζουν, ενώ η λίμνη, που γνωρίζει πόσο άδικα ενοχοποιήθηκε ο Ιππόλυτος, λάμπει από το φως (των πυρσών). Η ίδια η θεά, στεφανωμένη με γιρλάντες και άξια κυνηγόσκυλα, και τις αιχμές των βελών της να λάμπουν, φροντίζει τα άγρια ζώα να ζουν με ασφάλεια. Και οι ενάρετες καρδιές σε όλη την Ιταλία γιορτάζουν (τον Δεκαπενταύγουστο) την (τρίμορφη) Εκάτη».
ν
Η ιερή λίμνη Νέμι στην Αρικία ήταν αφιερωμένη στην Αρτέμιδα. Πίνακας του Τζον Ρομπέρ Κόζενς (1752-1797). Πηγή: Wikimedia Commons
ν
ΤΑ ΚΥΝΙΚΑ ΚΑΥΜΑΤΑ
Όπως ο Απόλλων-Ήλιος σκοτώνει τα μικρόβια, καταστρέφει τις τοξικές ουσίες και το φως του έχει καθαριστικές-απολυμαντικές ιδιότητες, η αδελφή του η Άρτεμις-Σελήνη, κυνηγώντας στα σκοτεινά δάση, τα έλη και τους βάλτους της ανθρώπινης ψυχής, τοξεύει με τα βέλη της τα πάθη που φωλιάζουν στα αβυσσαλέα βάθη της.
Αν δεν το έκανε αυτό, στο κόσμο θα επικρατούσε η ανομία.
Βοηθούς στο καθαρτήριο έργο της, όπως αναφέρει ο Στάτιος, έχει τρεις δυνάμεις: τον Σείριο, τα κυνηγόσκυλα και την Εκάτη.
Ο Σείριος είναι το πιο λαμπρό άστρο στον αστερισμό του Μεγάλου Κυνός και το πιο λαμπρό αστέρι σε ολόκληρο τον νυχτερινό ουρανό. Σύμφωνα με τους αρχαίους Έλληνες και τους Αιγύπτιους, η ανατολή του στις 19 Ιουλίου εγκαινιάζει την περίοδο των κυνικών καυμάτων, των πιο θερμών περιόδων του έτους που σήμερα αποκαλούμε καύσωνες.
Επειδή τη θερινή περίοδο οι δαγκωματιές των σκύλων (κυνών) είναι μολυσμένες, τα καύματα ονομάστηκαν κυνικά για τον εξής λόγο. Τις θερμές μέρες του Ιουλίου και του Αυγούστου, διαχέεται στην ανθρωπότητα μια ενέργεια προερχόμενη από τον Σείριο, με στόχο την πνευματική τόνωση των ανθρώπων. Αν οι ενέργειες αυτές χρησιμοποιηθούν σωστά, χρησιμεύουν ως γέφυρα για την σύνδεση του ανθρώπινου νου με το πνευματικό βασίλειο. Αν όμως χρησιμοποιηθούν με λάθος τρόπο, για σκοπούς υλικούς, με στόχο την ικανοποίηση των επιθυμιών, τις ηδονές και τις απολαύσεις, τότε μετατρέπονται σε ασθένεια.
Γιατί τα κυνικά καύματα χρησιμεύουν ακριβώς γι’ αυτό, για να “λιώσουν” μέσω της θερμότητας όλα τα κατώτερα στοιχεία, που ενυπάρχουν στον άνθρωπο ως αδυναμίες, ώστε να γίνει καθαρός και να μπορέσει να προσεγγίσει την αλήθεια. Όταν αυτή η κοσμική ενέργεια χρησιμοποιείται για άλλους λόγους, ο παραβάτης τιμωρείται με «κυνικά καύματα» ή «δαγκωματιές των σκυλιών». Οι παραβάτες τιμωρούνται με τρόπο αδυσώπητο. Ασθένειες κατακλύζουν τα σώματά τους και το αν επιβιώσει κάποιος από αυτή την περιπέτεια είναι καθαρά θέμα τύχης.
Αυτός είναι και ο λόγος που ο Πυθαγόρας θεωρούσε την ερωτική επαφή κατά τους θερινούς μήνες επικίνδυνη και συμβούλευε τους μαθητές του να την αποφεύγουν, επειδή οι προερχόμενες από τον Σείριο ενέργειες δεν ταιριάζουν με τις ηδονές.
ν
Η τρίμορφη Εκάτη. Έργο της Victoria Frances (2014). Image: Supplied
ν
ΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΝΟΗΜΑ
Επειδή στη φωτεινή, κοινωνική και καταληπτή πλευρά της ψυχής αντιστοιχεί το νυχτερινό και υπόγειο βάθος της, η Εκάτη ολοκληρώνει τον τριφασικό χαρακτήρα της δράσης των ουράνιων ενεργειών που εκπορεύονται από τον Σείριο. Η Σελήνη παρακολουθεί τη νύχτα τις άνομες ενέργειες των ανθρώπων, η Άρτεμις (Ντιάνα) τοξεύει τα πάθη και τις αδυναμίες, και η Εκάτη οδηγεί άλλους στον κάτω κόσμο, ενώ σώζει όσους είναι άξιοι να σωθούν, γι’ αυτό και αποκαλείται Σωτείρα, Μητέρα των Αγγέλων και Παγκόσμια Ψυχή.
Το Εγώ και το σύμπαν αλληλοεξαρτώνται: υπάρχει ένας μυστικός δρόμος που οδηγεί συνεχώς από το ένα στο άλλο.
Ο μαθητής που έχει έρθει στη γη με μια αποστολή, είναι ελεύθερος να κάνει ό,τι θέλει, αν θέλει όμως να προχωρήσει πνευματικά πρέπει να κρατά την ψυχή του αγνή και καθαρή, μακριά από τον βόρβορο και τη λάσπη των θνητών ανθρώπων.
Όταν ο μαθητής στέλνεται στη ζωή όλοι οι δεσμοί που τον ενώνουν με το Μεγάλο Έργο κόβονται και γίνεται ξανά ένας από τους πολλούς θνητούς. Εδώ, κατά τη διάρκεια της αναστολής-μαθητείας του, δοκιμάζεται και δοκιμάζεται σκληρά σχετικά με τη στάση του, τη ζωή του και την κατανόησή του.
Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου δεν αισθάνεται την παρουσία του δασκάλου του και πρέπει να αντιμετωπίσει όλα τα προβλήματα με το δικό του εσωτερικό φως και τη δική του συνειδητοποίηση της αλήθειας.
Αν κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου όταν περιβάλλεται από πειρασμούς και συμφορές παραμένει σταθερός στην αναζήτηση του αιώνιου, δεν βλάπτει κανέναν και είναι αληθινός στον εαυτό του, τότε θα γίνει δεκτός πίσω σε αυτό που πάντα ανήκε.
Αν αποτύχει σε αυτή την καθημερινή τήρηση και εξάσκηση της πνευματικότητας, θα πρέπει να παραμείνει στον κόσμο έως ότου το πετύχει.
ν
ΣΕΛΗΝΗ-ΑΡΤΕΜΙΣ-ΕΚΑΤΗ
Η ψυχή που κατακλύζεται από ηδονές παρομοιάζεται με το υγρό στοιχείο που είναι άμορφο, χωρίς σχήμα και κάθε φορά παίρνει το σχήμα του δοχείου που το περιέχει.
Αυτή είναι η ανεξέλικτη ψυχή. Η εξελιγμένη έχει το δικό της σχήμα και όγκο, δεν άγεται και φέρεται, αλλά μένει πιστή και συγκεντρωμένη στον εαυτό της.
Οι ηδονές παρομοιάζονται με το νερό. Γι’ αυτό και ο Ηράκλειτος λέει: «Ψυχήσιν θάνατος ύδωρ γενέσθαι… Αύη ψυχή σοφωτάτη και αρίστη». Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό… Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη.
Η τρίμορφη Εκάτη συμβολίζει τις τρεις φάσεις της Σελήνης (Νέα Σελήνη, Πανσέληνος, Χάση της Σελήνης), την τριπλή φύση του κόσμου (Ουράνιος, Γήινος, Υποχθόνιος), αλλά και την τριπλή φύση του ανθρώπου (Συνείδηση, Ευφυΐα, Δύναμη).
ν
ν
Η συνείδηση βρίσκεται στο κέντρο της ανθρώπινης ύπαρξης, αριστερά η ευφυΐα και δεξιά η δύναμη. Αυτή ήταν η «αγία τριάδα» των αρχαίων. Η δύναμη και η ευφυΐα είναι οι δύο αντίθετοι πόλοι που βρίσκονται εκατέρωθεν του ανώτερου στοιχείου, που είναι η συνείδηση. Αυτή είναι πάντα στο κέντρο, γιατί εκεί βρίσκεται το σημείο ισορροπίας. Η ευφυΐα είναι ο θετικός πόλος της συνείδησης και η δύναμη ο αρνητικός.
Πολλοί συγχέουν την ευφυΐα με τον εγκέφαλο. Η φύση μάς έδωσε το όργανο για να σκεπτόμαστε, αλλά την ικανότητα να σκεπτόμαστε σωστά πρέπει να την αναπτύξουμε εμείς.
ν
Η Ντιάνα (Άρτεμις) ήταν θεά της Σελήνης. Πηγή: C.M.C. Green, Roman Religion and the Cult of Diana at Aricia (New York: Cambridge University Press, 2007). Image: Supplied
ν
Η Θεοτόκος στέκεται μπροστά στον Ήλιο πατώντας πάνω στη Σελήνη. Εικόνα από λατινικό χειρόγραφο του μεσαίωνα. Image: Supplied
ν
Ο πλούτος αυτός των εννοιών που προέρχονται από τον μύθο του Ιππόλυτου και της Αρτέμιδος και ο εσωτερικός συμβολισμός τους, ως καθοδηγητική γραμμή για το πώς πρέπει ο μαθητής να φροντίζει την ψυχή του, παραμένοντας πάντα αναζητητής της αλήθειας, συσκοτίστηκαν και χάθηκαν όταν η Καθολική Εκκλησία, ψάχνοντας μια ημερομηνία για την Κοίμηση της Θεοτόκου, επέλεξε την 15η Αυγούστου.
ν
