ΣΚΟΡΠΙΑ ΦΥΛΛΑ: Οι τρεις μορφές του ήρωα #3
ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ
Από τον Αναστάσιο Ν. Πανά
Ποιοι είναι οι τρεις τύποι ηρώων. Γιατί δημιουργήθηκαν και πώς μπορεί ο άνθρωπος να βαδίσει το ηρωικό μονοπάτι ακόμη και σε περίοδο ειρήνης.
Αριστερά: Ο Άδης με την Περσεφόνη. Ρωμαϊκό ανάγλυφο, Εθνικό Μουσείο Μεγάλης Ελλάδας, Καλαβρία. Κέντρο: Ποσειδώνας. Ελληνιστικό μωσαϊκό του 2ου αι. μ.Χ. Μουσείο Μπάρντο, Τύνιδα. Δεξιά: Ο Δίας σε αττικό ερυθρόμορφο αμφορέα του 480 π.Χ. Κρατική αρχαιολογική συλλογή Μονάχου. Πηγή: News Media
ν
ΟΤΑΝ νίκησαν οι Θεοί τους Τιτάνες και έβαλαν τάξη στον κόσμο, τον μοίρασαν σε τρία μέρη και κάθε Θεός πήρε το κομμάτι που του αναλογούσε. Ο Πλούτωνας πήρε τον υποσελήνιο κόσμο, αυτόν που εμείς ονομάζουμε Άδη, δηλαδή αόρατο, ο Ποσειδώνας, που λέγεται και κοσμοσείστης, ανέλαβε τη διοίκηση του ορατού κόσμου, με άλλα λόγια τη Γη με τις θάλασσες και όλα όσα υπάρχουν πάνω της συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπων, γι’ αυτό και θεωρείται ο πραγματικός Θεός του κόσμου, ενώ τέλος ο Δίας ανέλαβε τη διοίκηση του κόσμου των αιθερικών δυνάμεων, που εμείς με μια λέξη αποκαλούμε ουρανό.
Προηγουμένως ή μεταγενέστερα, ο Προμηθέας, ο δημιουργός του ανθρώπινου είδους, βλέποντας ότι οι άνθρωποι επειδή γεννιούνται γυμνοί και αδύναμοι σύντομα θα εξολοθρευτούν, αφού δεν είχαν δυνάμεις παρόμοιες με αυτές των ζώων, τους έκανε ένα δώρο που το έκλεψε από τους Θεούς. Το δώρο αυτό ήταν ο Νους – ο θείος σπινθήρας μέσα σε κάθε άνθρωπο.
Κυβερνήτης των αισθήσεων, ο Νους είναι το ισχυρότερο όπλο που διαθέτει ο άνθρωπος, γιατί, όπως λέει ο Επίχαρμος (απόσπ. 12):
«Νους ορά και νους ακούει∙ όλα τ’ άλλα κουφά και τυφλά».
Αλλά όπως συμβαίνει με κάθε αξιόλογο δώρο, ο άνθρωπος έπρεπε να αποδείξει ότι είναι άξιος γι’ αυτό το προσόν. Και θα το αποδείκνυε, αναμεμειγμένος όπως είναι με πολλά υλικά στοιχεία, αν κατάφερνε να γίνει καθαρός, δηλαδή να φτάσει στο καθαρό στοιχείο του εαυτού του μέσα απ’ όλες τις προσμίξεις που τον αποτελούν.
Ο άνθρωπος που τολμούσε μια τέτοια ανάβαση, αποκαλείτο ήρωας. Και όχι άδικα.
Γιατί μέσω του Νου, όλοι οι άνθρωποι συνδέονται σε ένα ανέκφραστο επίπεδο με τον δημιουργό. Ο ήρωας όμως μπορεί να επικοινωνήσει μαζί του συνειδητά.
Και όπως υπήρχαν τρεις περιοχές της δημιουργίας, ανάλογα δημιουργήθηκαν και τρεις τύποι ηρώων:
1) Ο ηρωικός τύπος του Πλούτωνα
2) Ο ηρωικός τύπος του Ποσειδώνα
3) Ο ηρωικός τύπος του Δία
Πριν δούμε αναλυτικά τους τρεις τύπους, θα πρέπει να πούμε ότι ο Πλάτωνας (Κρατύλος, 398 d) ετυμολογεί τη λέξη ήρως ως προερχόμενη από το είρειν = ομιλώ, ρητορεύω (με τη μετατροπή του έψιλον σε ήτα), προσθέτοντας ότι οι ήρωες ήταν σοφοί και ικανότατοι ρήτορες και διαλεκτικοί.
Τον τύπο αυτόν του διαλεκτικού ήρωα περιγράφει ανάγλυφα ο Φιλόστρατος (Βίοι σοφιστών, 535 IV) όταν αναφέρεται στον ρήτορα Πολέμωνα που έζησε στη Σμύρνη την εποχή των αυτοκρατόρων Τραϊανού και Αδριανού. Λέει γι’ αυτόν: «Με τις πόλεις συζητούσε σαν να ήταν αρχηγός τους, με τους βασιλείς σαν να μην ήταν υποτελής τους και με τους θεούς σαν ίσος προς ίσο».
Ο ελληνικός κόσμος είναι γεμάτος από λαμπρούς ήρωες, που καταυγάζουν ως αιώνια πρότυπα την παγκόσμια σκέψη και πολιτισμό: Θησέας, Περσέας, Βελλερεφόντης, Ιάσονας, Αχιλλέας, Ηρακλής, Οδυσσέας, Ορφέας, Αταλάντη.
ν
Ο Βελλερεφόντης, φορώντας θεσσαλικό πέτασο (καπέλο), καβάλα στον Πήγασο, σκοτώνει τη Χίμαιρα (περ. 425-420 π.Χ.). Ο συμβολισμός προφανής: ο φτερωτός Πήγασος είναι ο ανώτερος νους, η Χίμαιρα οι πλάνες του κατώτερου νου. Πηγή: Pinterest
ν
Η Αταλάντη παλεύει με τον Πηλέα στους αγώνες «Άθλα επί Πελία». Παράσταση σε μελανόμορφη υδρία, περ. 540-530 π.Χ., από την Χαλκίδα της Εύβοιας. Κρατική αρχαιολογική συλλογή Μονάχου. Πηγή: Wikimedia Commons
ν
Η Αταλάντη είναι η μοναδική ηρωίδα ανάμεσα στη μυθική παρέα των ηρώων και η μόνη γυναίκα που πήρε μέρος στην Αργοναυτική εκστρατεία. Ήταν πολύ όμορφη αλλά και περίφημη δρομέας. Σύμφωνα με τον Ησίοδο, όταν η Άρτεμις έστειλε τον Καλυδώνιο κάπρο για να εκδικηθεί τους ανθρώπους για την ασέβειά τους, η Αταλάντη πήρε μέρος στο κυνήγι του θηρίου και ήταν η πρώτη που πέτυχε να λαβώσει το ζώο και να λάβει σε αναγνώριση το δέρμα του από τον Μελέαγρο.
Οι ιστορίες που συνοδεύουν αυτά τα μυθικά πρόσωπα έχουν το ίδιο κεντρικό νόημα: ο άνθρωπος, υπερβαίνοντας τον περιορισμένο, θνητό εαυτό του, εξισώνεται με το Θεό. Αυτό γίνεται μέσω ενός ανδραγαθήματος που μετατρέπει τον σπινθήρα που δίνει ζωή στον άνθρωπο σε θεϊκή φωτιά.
Ο σπινθήρας αυτός δεν είναι άλλος από την αγάπη, την αγάπη προς όλες τις αισθανόμενες υπάρξεις. Αγάπη είναι μια δύναμη που παίρνει δύναμη από τον εαυτό της.
ν
Η υπέρβαση του εαυτού
Ο άνθρωπος δεν είναι τίποτε άλλο από θνήσκων θεός. Μπορεί να είναι προικισμένος με νου, ο δρόμος του όμως καταλήγει μοιραία στο θάνατο. Στο ανθρώπινο μονοπάτι, ο Πλωτίνος (203-270 μ.Χ.) αντιπαραθέτει το μονοπάτι του ήρωα.
Σε αντίθεση με τον καθημερινό άνθρωπο, ο ήρωας χρησιμοποιεί σαν εργαλείο όλο τον πλούτο των γνώσεων και των εμπειριών που έχει, χωρίς να ταυτίζεται μαζί τους, γνωρίζοντας ότι ιδιότητες και χαρακτηριστικά είναι επίκτητα και γι’ αυτό προορισμένα να χαθούν. Για το λόγο αυτό προσπαθεί να «θυμηθεί» την αρχική, αληθινή του φύση, την ουσία και καρδιά της ύπαρξής του, διαπερνώντας την (μέτρια, ασήμαντη ή δυνατή) επίπλαστη προσωπικότητα που ενδυόμαστε όλοι μας καθημερινά και την περιφέρουμε από ’δω κι από ’κει, καμαρώνοντας σαν γύφτικο σκεπάρνι.
Και διευκρινίζει ότι ήρωας δεν είναι ο παράτολμος και ο γενναίος, αυτός που πεθαίνει στη μάχη, αλλά εκείνος που υπερβαίνει την πρόσκαιρη ανθρώπινη φύση του.
Αν αναζητήσουμε τις ρίζες του, το ηρωικό μονοπάτι προέρχεται από την ορφική κοσμογονία, την αρχαιότερη και πιο μυστική εσωτερική ελληνική παράδοση.
Όπως μας πληροφορεί ο Δαμάσκιος, ο τελευταίος διευθυντής της Πλατωνικής Ακαδημίας (5ος-6ος αι. μ.Χ.), οι Ορφικοί χώριζαν τον κόσμο σε τρία μέρη, εν είδει ομόκεντρων κύκλων: στο εσώτερο κέντρο υπήρχε η γη, μετά ένας υδάτινος κύκλος, ως παμμέγιστος ποταμός χωρίς πηγές αλλά και χωρίς εκβολές, και τέλος η φωτιά, ο εξωτερικός κύκλος που περιέχει τα αστρικά νεφελώματα.
ν
Μεσαιωνική αναπαράσταση του κόσμου (από χάρτη του Κλαύδιου Πτολεμαίου) όπως τον αντιλαμβάνονταν οι Ορφικοί. Στο κέντρο βρίσκεται η γη, μετά ένας υδάτινος κύκλος, με εναλλασσόμενες ζώνες στεριάς και νερού, και τέλος ο εξωτερικός κύκλος με τα αστρικά νεφελώματα. Image: Supplied
ν
Η αρχαία αυτή κοσμολογική διαίρεση αποτέλεσε τη βάση για τη δημιουργία των τριών βασικών τύπων ήρωα –με τα χαρακτηριστικά του Πλούτωνα, του Ποσειδώνα και του Δία– που στα χρόνια του Πλωτίνου είχαν πια θέση αρχετύπων.
Ο ηρωικός τύπος του Πλούτωνα. Ο τύπος αυτός ήρωα έχει να κάνει με την ύλη, την πρώτη αρχή από την οποία σχηματίστηκε ο αντικειμενικός κόσμος. Σε αυτό τον τύπο ήρωα ανήκουν όλοι όσοι έχουν καλές προθέσεις και υποστηρίζουν κάποιο υψηλό ιδανικό, το οποίο εμπνέει τους άλλους ανθρώπους. Είναι αυτοί που εμείς αποκαλούμε «ήρωες». Αγωνίζονται για την πατρίδα και είναι ικανοί να προσφέρουν ακόμα και τη ζωή τους, πέφτοντας με αυτοθυσία στο πεδίο της μάχης. Ο τύπος αυτός ήρωα μεγαλουργεί σε περιόδους μεγάλων κινδύνων. Καταστρέφει τον εχθρό, αλλά καταστρέφεται και ο ίδιος.
Διαχρονικό σύμβολο αυτού του τύπου ήρωα είναι ο Λεωνίδας, ο βασιλιάς της Σπάρτης (540-480 π.Χ.), ο άνθρωπος που τόλμησε να τα βάλει με μια αυτοκρατορία. Μπροστά στις πολυπληθείς δυνάμεις των Περσών, ο Λεωνίδας με 300 Σπαρτιάτες και 700 Θεσπιείς οχυρώθηκαν στις Θερμοπύλες, όπου μετά από προδοσία, εξοντώθηκαν όλοι.
ν
Μαρμάρινο άγαλμα οπλίτη, πιθανώς του Λεωνίδα (5ος αιώνας π.Χ.). Αρχαιολογικό Μουσείο Σπάρτης.
ν
Ο ηρωικός τύπος του Ποσειδώνα. Όταν πριν τρεις χιλιάδες χρόνια ο Όμηρος έγραφε τις περιπέτειες του Οδυσσέα, πρέπει να είχε κατά νου τον κυκλικό χρόνο και την αιώνια επιστροφή: μετά από ένα μακρύ ταξίδι, η ψυχή θα επιστρέψει στον ουράνιο κόσμο
«γεμάτη περιπέτειες, γεμάτη γνώσεις, πλούσια με όσα κέρδισε στο δρόμο».
Αυτή τη φορά, όμως, ο ήρωας καταφέρνει να σώσει τον εαυτό του. Έχοντας παλέψει με Λαιστρυγόνες και Κύκλωπες, και έχοντας αντιμετωπίσει τον θυμωμένο Ποσειδώνα, αλλά και το εκμαυλιστικό τραγούδι των Σειρήνων, ο ήρωας επιστρέφει στην Ιθάκη μόνος, χωρίς τους συντρόφους του, που χάθηκαν στο ταξίδι.
ν
Μια από τις δοκιμασίες που αντιμετώπισε ο Οδυσσέας στο ταξίδι του προς την Ιθάκη ήταν οι Σειρήνες, που με το εξαιρετικό τραγούδι τους παγίδευαν τους ταξιδιώτες, που ξεχνούσαν τον προορισμό τους και κατασπαράζονταν από αυτές. Ελληνιστικό μωσαϊκό του 2ου αι. μ.Χ. Μουσείο Μπάρντο, Τύνιδα.
ν
Ο ηρωικός τύπος του Δία. Όπως ο ηρωικός τύπος του Πλούτωνα δείχνει εκείνον που θυσιάζει τον εαυτό του και μαζί του θυσιάζονται και όσοι τον ακολουθούν, και ο ηρωικός τύπος του Ποσειδώνα τον άνθρωπο της δράσης που επειδή μετατρέπεται σε άνθρωπο της γνώσης καταφέρνει να σώσει τουλάχιστον τον εαυτό του, αν και χάνει όλους τους συντρόφους του, ο ηρωικός τύπος του Δία δείχνει τον ήρωα που όχι μόνο σώζει τον εαυτό του, αλλά, με το έργο και τη διδασκαλία του, σώζει και όλους τους υπόλοιπους.
Σε αυτό τον τύπο ανήκουν μορφές όπως ο Πυθαγόρας, ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας, καθώς και όλοι όσοι ενήργησαν για το καλό όλης της ανθρωπότητας. Στο διάβα των αιώνων, η ανθρωπότητα πολλές φορές παραστράτησε, πολλές φορές κατέβηκε στον Άδη και σκεπάστηκε από τα σκοτεινά πέπλα της άγνοιας και της μισαλλοδοξίας. Σε τέτοιες εποχές, οι «αρχαίοι ιεροί φιλόσοφοι», όπως τους αποκαλεί ο Πλωτίνος, στέκονται δίπλα στην ανθρωπότητα σαν σοφοί δάσκαλοι και οδηγοί.
Η λατρεία των ηρώων ήταν ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της αρχαίας ελληνικής θρησκείας. Οι ήρωες ήταν πρόσωπα ιερά και στα ηρώα ή στους τάφους τους γίνονται εξιλασμοί, γιατί υποστήριζαν και προστάτευαν τους ζωντανούς.
Ήρωες είχαν αναγορευτεί για το απαράμιλλο έργο τους οι Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης και Αριστοφάνης, προς τιμήν των οποίων είχαν κοπεί νομίσματα (δραχμές) και μετάλλια.
Το 1994 ανακαλύφθηκε στη Σαλαμίνα το ιερό του Ευριπίδη –γνωστό σήμερα ως σπήλαιο του Ευριπίδη– ένα καρστικό σύστημα αποτελούμενο από μικρούς θαλάμους, διαδρόμους, σύριγγες και κόγχες μήκους 47 μέτρων. Το σπήλαιο βρίσκεται κοντά στον Όρμο Περιστέρια, στο νοτιότερο σημείο της Σαλαμίνος, και ήταν ιερό από τον 5ο αι. π.Χ. έως τον 3ο αιώνα μ.Χ. Σε αυτό το μέρος που βρίσκεται 115 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, κυριολεκτικά «μεταξύ ουρανού και γης», που ο μεγάλος τραγικός ποιητής χρησιμοποιούσε ως ησυχαστήριο, λέγεται ότι επεξεργάστηκε την τραγωδία Ιππόλυτος.
ν
Το φυσικό βραχώδες άνδηρο (πλάτωμα) της εισόδου του ιερού του Ευριπίδη, λουσμένο στο φως, προσφέρει εκπληκτική θέα προς την θαλάσσια έκταση του Σαρωνικού. Image: Supplied
ν
Το ταξίδι της γνώσης
Ότι ο ηρωισμός δεν είναι μια διάθεση που γεννιέται στιγμιαία, αλλά στάση και τρόπος ζωής, το υπονοεί ο Πλάτωνας όταν λέει: «Ένας ανδρείος βρίσκεται ανάμεσα σε εκατό, ένας σοφός ανάμεσα σε χίλιους, αλλά ένας ολοκληρωμένος άνθρωπος δεν μπορεί να βρεθεί ούτε ανάμεσα σε εκατό χιλιάδες».
Αυτά τα τρία στάδια του ταξιδιού προς την ολοκλήρωση του ανθρώπου εξιστορεί ο Όμηρος περιγράφοντας τις περιπέτειες του Οδυσσέα.
Το ταξίδι του, που κράτησε όχι λιγότερο από είκοσι χρόνια, δείχνει όπως είπαμε το πώς ο πολεμιστής και ο άνθρωπος της δράσης μεταμορφώνονται σε άνθρωπο της γνώσης. Το ταξίδι δεν είναι εύκολο. Ο πολυμήχανος ήρωας έχει δύο εχθρούς. Έναν εσωτερικό –την άγνοια που ενοικεί μέσα του– και έναν εξωτερικό – τον Ποσειδώνα, το όνομα του οποίου, όπως το ετυμολογεί ο Πλάτωνας στον Κρατύλο, σημαίνει «αυτός που σου δένει τα πόδια ώστε να μην μπορέσεις να κινηθείς» (ποσί δεσμόν, με δεμένα πόδια). Έχει όμως κι έναν βοηθό. Στο ταξίδι της γνώσης, του συμπαραστέκεται η Αθηνά, η θεά της σοφίας.
Ο Οδυσσέας αφήνει το πεδίο του πολέμου (την Τροία) και ξεκινά έναν αγώνα ολοκλήρωσης, το ταξίδι προς την Ιθάκη, την επιστροφή στον ανώτερο εαυτό.
Στο δρόμο έχει να αντιπαλέψει με όλα τα στοιχεία που συνθέτουν τον άνθρωπο: την ανεμελιά και την αδιαφορία (Λωτοφάγοι), τον εγωισμό (Λαιστρυγόνες και Κύκλωπες), τον ηδονικό και τρυφηλό βίο (Κίρκη και Σειρήνες).
Στο νησί του Ήλιου, όσοι σύντροφοι του έχουν απομείνει βρίσκουν το θάνατο, και ο ίδιος παρασυρόμενος από τα κύματα φτάνει μόνος του στο νησί της Καλυψούς. Θα παραμείνει εκεί επτά χρόνια, αναζητώντας μάταια το μυστικό της αθανασίας.
Με την παρέμβαση της Αθηνάς θα φύγει και θα φτάσει με μια σχεδία στο νησί των Φαιάκων. Εκεί περιμαζεύεται από την Ναυσικά και βρίσκει καταφύγιο στην αυλή του βασιλιά Αλκίνοου, που από το όνομά του καταλαβαίνουμε ότι πρόκειται για άνθρωπο της γνώσης. Με τη βοήθειά του θα φτάσει τελικά στην Ιθάκη.
Εκεί ξεπερνά το τελευταίο και μεγαλύτερο εμπόδιο: εξοντώνει τους σαράντα μνηστήρες, οι οποίοι, πιστεύοντας ότι είναι νεκρός, πολιορκούσαν επί δέκα χρόνια την βασίλισσα Πηνελόπη, με κύριο σκοπό να καταλάβει κάποιος από αυτούς τον άδειο (όπως πίστευαν) θρόνο. Τώρα είναι πλέον άξιος να δει τι ύφαινε η πιστή βασίλισσά του όλα τα χρόνια της απουσίας του. Στέκεται μπροστά στον αργαλειό και χαμογελά. Αντιλαμβάνεται τι σημαίνει Ιθάκη.
Ο Αλκίνοος, ο βασιλιάς των Φαιάκων, έδειξε στον Οδυσσέα όχι τη γνώση και την πονηριά από εμπειρία, τις οποίες ο πολυμήχανος ήρωας κατείχε, αλλά το πώς έπρεπε να τις χρησιμοποιήσει για να φτάσει στην Ιθάκη. Με την επίγνωση αυτή ο Οδυσσέας επιστρέφει στο νησί του και εξοντώνει τους μνηστήρες.
ν
Ο Οδυσσέας εξοντώνει τους μνηστήρες με τη βοήθεια της Αθηνάς, της θεάς της σοφίας. Οι μνηστήρες συμβολίζουν τις πλάνες του εαυτού. Image: Supplied
ν
Εδώ έχουμε να κάνουμε με το εξαιρετικά χρήσιμο αλλά και εξαιρετικά περίπλοκο όργανο που λέγεται Νους. Όταν η γνώση δεν έχει μεταστοιχειωθεί σε σοφία, το νου τον καταλαμβάνουν οι πλάνες και οι δοξασίες (οι μνηστήρες). Οι μνηστήρες αντιπροσωπεύουν τις σκέψεις, όλα εκείνα τα στερεότυπα που επαναλαμβάνουμε καθημερινά και οι σοφιστές ξέρουν να χρησιμοποιούν τόσο καλά. Οι μνηστήρες θέλουν να παντρευτούν τη σοφία (την Πηνελόπη) – μια ένωση αφύσικη και παράνομη. Ο Οδυσσέας επιστρέφει και τους εξοντώνει – εξοντώνει τις πλάνες του εαυτού.
Έχοντας περάσει επιτυχώς όλες τις δοκιμασίες, είναι πλέον αντάξιος της Πηνελόπης (που είναι ο ανώτερος εαυτός ή ψυχή). Και εκείνη του αποκαλύπτει τότε το μυστικό υφαντό (το σχέδιο του κόσμου).
Αυτή ήταν η τελευταία δοκιμασία – η επιβολή του νου πάνω στην ύλη. Η επιβολή του νου πάνω στην ύλη λέγεται θέληση.
Αυτό που η Πηνελόπη ύφαινε όλη μέρα στον αργαλειό και ξεΰφαινε τη νύχτα μοιάζει με αυτά που μαθαίνουμε στη διάρκεια της μέρας, το βράδυ όμως τα ξεχνάμε, πέφτοντας για ύπνο, γιατί δεν είμαστε αντάξιοι της γνώσης-σοφίας. Και δεν είμαστε γιατί δεν έχουμε καθαρίσει τον εαυτό μας από όλα τα εσωτερικά σκουπίδια και τις αδυναμίες.
Η καθαρότητα του σώματος πρέπει να συνοδεύεται από την καθαρότητα της ψυχής κι από έναν νου απαλλαγμένο από κάθε ρύπο. Αλλά ισχύει και το αντίστροφο, αν πιστέψουμε τον Επίχαρμο που λέει (απόσπ. 26):
«Όταν ο νους είναι καθαρός, όλο το σώμα σου είναι καθαρό».
Όσο για τον άγριο Ποσειδώνα, αυτός παρεμβάλλει συνεχώς εμπόδια για να μην μπορέσει ο ήρωας να επιστρέψει στην πατρίδα του, την Ιθάκη, επειδή θέλει να κρατήσει τον Οδυσσέα στην επικράτειά του, τον υδάτινο κόσμο, με άλλα λόγια στον κόσμο μας. Οι ιδεολογίες και οι δοξασίες που υπάρχουν σήμερα στον κόσμο δεν είναι τίποτε άλλο από τους σύγχρονους «μνηστήρες» που προσπαθούν να μας παγιδεύσουν και που ποτέ δεν χαίρονται όταν χάνουν οπαδούς.
ν
